PATATES YETİŞTİRİCİLİĞİ (TARIMI)
Patates orijini Türkiye olmayan nadir bitkilerden biridir. Güney Amerika’nın And dağlarından gelmiştir. Dünyamızın giderek büyüyen açlık sorununa cevap verebilecek önemli bitkilerin başında gelmektedir.
Patates, ülkemize 150 yıl kadar önce Rusya ve Kafkaslar üzerinden doğu bölgelerimize, bir asır kadar önce de Avrupa üzerinden batı yörelerimize girmiştir. Bugün yurdun hemen her yerinde yetiştirilebilmekle beraber, özellikle Orta Anadolu’da önemli durumdadır.
EKOLOJİK İSTEKLERİ
İKLİM VE TOPRAK İSTEKLERİ
Sıcaklık Patates ılıman ve serin iklim bitkisidir. Patates yetişme mevsimi boyunca ortalama 15-18 ̊ C bir sıcaklık ister. Dikim için toprakta + 8 ̊ C’ lik sıcaklık ister, toprak sıcaklığı + 8 ̊C’ nin altında ise dikimi geciktirmek yararlı olur. Gelişme süresi içerisinde, kısa gelişme süreli çeşitlerin 1600 ̊ C, uzun gelişme süreli çeşitlerin ise 3000 ̊ C ısı toplamına ihtiyaçları vardır.
Yağış ve Nem Patates bitkisi kuraklığa pek çok bitkiden daha az dayanıklıdır. Yetişme mevsimine dağılmış 300-450 mm’ lik yağış veya buna eşdeğer sulama gereklidir.
Işık Yoğunluğu Yüksek yaylalar ışık yoğunluğunun ovalara kıyasla daha fazla olduğu yerlerdir. Ancak ülkemizin coğrafi konumundan dolayı ışık yoğunluğu genellikle sorun değildir.
Toprak İstekleri Patates bitkisinin kök sistemi zayıf olduğundan derin profilli, havadar, yumuşak, kabarmış, iyi ısınabilen ve süzek topraklarda bol verimli olur, düzgün ve kaliteli yumrulu ürün verir. Ağır bünyeli topraklar kök gelişmesini engeller, yumruları çürütür. Patates toprak reaksiyonunun nötr ve hafif asit ( pH = 5.5 – 6.0 ) olduğu koşullarda daha iyi gelişir. pH = 4.8 in altında ise bitkilerde kalsiyum yetersizliği belirtileri görülür. Taban suyu yüksek ve çorak (tuzlu) topraklarda patates tarımı yapılamaz.
YETİŞTİRME TEKNİĞİ VE KÜLTÜREL İŞLEMLER
Ekim Nöbeti Patates, bir çapa bitkisi olduğu için ekim nöbeti içerisinde önemli bir yeri vardır. Özellikle, hafif yapılı topraklarda ekim nöbetine sokulabilecek en iyi bitkilerden birisidir. Patates bitkisi kendisinden sonra ekilecek bitkiye temiz ve havalanmış bir toprak bırakmaktadır. Aynı tarlaya üst üste patates dikiminden kaçınılmalıdır.
DİKİM
Tohum Yatağı Hazırlığı
Patates, toprak altı organları için yeterli oksijeni ve nemi sağlayan, aşırı su tutmayan, iyi yapılı, gevşek ve keseksiz bir tohumluk yatağı ister.
Tohumluk Kalitesi
Patates tarımında verimi belirleyen ana etkenlerden biri de kullanılan tohumluğun kalitesidir. Tohumluk kalitesi ile anlatılmak istenen; çeşit, sağlık durumu, fizyolojik yaş, yumru boyu ve filiz gelişimi gibi verimi doğrudan etkileyen özelliklerdir.
Çeşit Seçimi Yetiştirici nasıl bir ürün elde etmek istediğine önceden karar vermeli, üretim amacını önceden belirlemelidir. Patates çeşitlerinin yetişme süreleri farklı olduğundan, turfanda veya normal patates yetiştirme gayesine göre uygun çeşit seçimi yapılmalıdır.
Yetişme Sürelerine Göre Patates Çeşitleri;
1- Çok erkenci çeşitler: Yetişme süreleri 80 günden önce
2- Erkenci çeşitler: Yetişme süreleri 81-90 gün
3- Orta Erkenci çeşitler: Yetişme süreleri 91-110 gün
4- Geççi çeşitler: Yetişme süreleri 111-120 gün
5- Çok geççi çeşitler: Yetişme süreleri 120 günden fazla olmak üzere başlıca beş grupta toplanmaktadır.
Tohumluğun Sağlık Durumu Patates tohumluğu patates siğili, bakteriyel solgunluk, kahverengi çürüklük, patates kist nematodu, halkalı çürüklük ve virüs gibi tehlikeli hastalık ve zararlılarla bulaşık durumda olmamalıdır.
Fizyolojik Yaş Patates tohumluğunda fizyolojik yaş bazı durumlarda tohumluğun sağlığından bile önemli olabilmektedir. Tohumluk yumrunun filizlenme ve bundan kaynaklanan verim kapasitesi ile tohumluğun fizyolojik yaşı arasında doğru bir ilişki bulunmaktadır. Dikimden önce patates yumrusu üzerinde bulunan gözlerin uyanmış olması gerekir. Eğer gözler uyanmamışsa patates yetiştiriciliğinde çıkış problemleri yaşanır. Gözleri uyandırmak için tohumluk yumruların havadar, yeterli ışık gören 20-25 ̊ C’ lik ortamda gözler uyanana kadar tutulması gerekir.
Yumru Boyu Birim alanda kullanılacak tohumluk miktarı; tohumluğun iriliğine, fiyatına ve kaldırılacak ürünün hangi yumru boyunda (tohumluk/yemeklik) olacağına bağlıdır. Genelde m2’de 15-20 sap sayısı arzu edilir. Bu da yumru başına düşen sap sayısını 4 olarak varsaydığımızda m2’ de 4 tohumluk yumru demektir. Ortalama yumru ağırlığı 75 gr. olarak düşünüldüğünde bir dekarlık alanın dikimi için gerekli tohumluk miktarı:
4 yumru x 75 gr x 1000 m2 = 300 kg olmaktadır.
Dikim Zamanı
Ülkemizde ova ve yayla koşullarında çok değişik coğrafi bölgelerde, bir-iki ay dışında tüm yıla dağılmış tohumluk veya yemeklik patates üretimi yapılmaktadır.
Dikim Derinliği
Dikim derinliği, dikimden sonra toprağın düzleştirilmesi halinde, toprak yüzeyi ile tohumluk yumrunun üst kısmı arasındaki uzaklık olarak kabul edilir. Buna göre yüzeysel dikim 0-2 cm, orta derin dikimde 2-5 cm, derin dikimde ise 5 cm’ den fazla olan dikim derinliklerini belirtmektedir. Sırt yüksekliğine bağlı olarak derin dikilmiş bir yumru sadece 10 cm’ lik bir toprak tabakası ile örtülürken, yüzeysel olarak dikilmiş bir yumru 15 cm veya daha fazla toprak tabakası ile örtülebilmektedir.
Dikim Mesafesi: Bu mesafe tarımı yapılan patates çeşidine, yetişme koşullarına ve amaçlanan yumru büyüklüğüne göre değişir. Genelde sıra arası, pratik alarak traktör iz genişliğinin yarısı kadar (70-75 cm) dir.
Dikim Yöntemleri Patates dikimi makine veya elle yapılabilir. Makineli dikim yarı ve tam otomatik dikim makineleri, elle dikim ise açılan karık diplerine ve önceden hazırlanmış sırtların kenar veya ortalarına yerleştirilir.
BAKIM
Boğaz Doldurma Toprakta gelişmekte olan patates bitkileri yaklaşık 15-20 cm yüksekliğe ulaştığında makine veya çapa ile sırt oluşturarak bitkilerin dipleri toprakla doldurulur.
Yabancı Ot Kontrolü Bulunması arzu edilmeyen yerde yetişen bitkiler yabancı ot olarak tanımlanır. Patates tarımında yabancı otlarla mücadele kültürel önlemlerle ve kimyasal maddeler kullanılarak yapılabilir. Toprağın İşlenmesi, yabancı otların biçilmesi ve ekim nöbeti uygulaması yabancı otları kontrolünde önemli kültürel önlemlerdir. Küsküt sorunu olan arazilerde patates ekiminden kaçınılmalıdır. Ekim yapılırsa küsküt’ ün verimi olumsuz yönde etkileyeceği unutulmamalıdır.
GÜBRELEME
Besin İsteği ve Gübreleme Patates tarımında yeterli ve ekonomik anlamda bir ürün kaldırabilmek için toprak analizlerine göre gübreme yapılması gerekmektedir. Patates tarımında gübreleme tavsiyelerinde bulunurken ürünün yetiştirilme gayesi, yetişme süresi, toprak yapısı, sulama sayısı ve hedeflenen verim değerleri dikkate alınmalıdır. Bir araziden 3 ton patates yumrusu hasat edildiğinde, bitkiler tarafından 1 dekarlık alandan (saf olarak) 15 kg (Azot) N , 6 kg (Fosfor) P2O5 , 35 kg K2O, 9 kg CaO ve 3 kg MgO kaldırıldığı hesaplanmıştır. Toprağın organik madde içeriğine göre bir dekardan yaklaşık 3 ton verim alabilmek için, dekara 20-30kg N, 15 kg P2O5 ve 15 kg K2O gübreleri verilmesi uygun olacaktır.
Çiftlik Gübresi Çiftlik gübresine en iyi cevap veren tarla bitkilerinin başında patates gelmektedir. Çiftlik gübresi ilkbahar veya sonbaharda toprağa verilmeli ve karıştırılmalıdır. Patates tarımında yanmış çiftlik gübresi kullanılmalıdır. İyi yanmış 2.0- 4.0 ton/da çiftlik gübresi 2-3 yılda bir verilmesi yeterli olmaktadır.
Azot Gübrelemesi Patates bitkisinin, azotlu gübreye olan ihtiyacı oldukça fazladır. Yumru oluşumunu düzenlemek ve azot yıkanmasını önlemek için azotlu gübrelerin patatese en az iki seferde verilmesi önerilmektedir. Azot, bitkilerde yeşil aksam gelişmesini ve buna bağlı olarak bitkilerin üretim potansiyelini teşvik ederek, genelde verimi büyük ölçüde artırmaktadır. Verilecek gübrenin ½’ si dikimle birlikte, arta kalan ½’ si ise boğaz doldurma sırasında (bitkiler toprak yüzeyine çıkıştan 3-4 hafta sonra) verilmelidir.
Fosfor Gübrelemesi Hesaplanan fosforlu gübrenin tamamı dikimden önce veya dikim sırasında uygulanmalıdır. Fosforlu gübreler, patateste pazarlanabilir yumru sayısını artırarak verimi olumlu yönde etkilemektedir. Fosforlu gübre de kompoze gübre olarak (20-20-0, 15-15-15 veya 18-46-0) veya süper fosfat şeklinde uygulanmaktadır.
Potasyum Gübrelemesi Potasyumlu gübreler hem verimi artırır hem de yumru kalitesini yükselttikleri için ihmal edilmemelidir. Yıkanma tehlikesinin bulunduğu yerlerde bir kısmı dikimle birlikte, geri kalan kısım ise çıkıştan sonra uygulanabilir.
Üst Gübreleme
Toprak yapısına bağlı olarak değişmekle beraber, patates bitkisinin yetişme süresi boyunca ihtiyaç duyduğu azotlu gübrenin %50’ den fazlası bitkiler toprak yüzeyine çıktığında ve yumrular fındık büyüklüğüne ulaştığında verilmektedir.
SULAMA
Patates üretiminde suyun eksikliği üretimi sınırlayan önemli bir faktördür. Yüksek ve kaliteli bir ürün elde edebilmek için zamanında ve yeterli su verilmesi gereklidir.
Sulama sayısı, verilen su miktarı ve toprak yapısına göre değişkenlik gösterir. Patates yetiştiriciliğinde sulamanın kritik olduğu dönemler;
Dikim ile Çıkış Arasındaki Devre: Dikim ile çıkış arasındaki devrede, tohumluk yumrunun çevresindeki toprak nemli olmalı ancak yaş olmamalıdır.
Çıkış İle Yumru Oluşumu Arasındaki Devre: Çıkış ile yumru oluşumunun başlangıcı arasındaki devrede bitkiler henüz küçüktür ve toprak yüzeyinin büyük bir kısmı yeşil aksamla henüz örtülmemiştir.
Yumru Oluşumunun Başlama Devresi: Stolon uçlarının şişerek yumru oluşumunun başladığı devrede gerekli olan suyun verilmesi, uyuz hastalığı oluşumunu ve hasat devresindeki bitki başına düşen pazarlanabilir yumru miktarını etkiler.
Yumru Oluşumundan Sonraki Devre (Şişme Devresi): Yumruların şişme devresi olarak adlandırılan bu devrede ürünün çok miktarda suya ihtiyacı bulunmaktadır ve su miktarı yeterli düzeyde değilse verim düşük olacaktır.
Toprak Tipinin ve Kök Gelişmesinin Sudan Yararlanmaya Olan Etkisi Toprakta mevcut nem miktarı bitkiler için çok önemlidir, bu durum ise;
a- Toprağın su tutma kapasitesi (toprak tipi),
b- Kök sisteminin derinliği,
c- Yeraltı suyunun seviyesi, gibi faktörlere bağlıdır.
Sulama Yöntemleri
Patateslerde sulama, yağmurlama ve damla sulama yöntemleriyle yapılabilir.
Yağmurlama Sulama Çok sayıda yağmurlama başlığı içeren bu sulama sistemi genellikle bir traktör tarafından veya elektrik enerjisiyle çalıştırılan pompa aracılığı ile gerekli suyu temin edilerek yapılan sulama biçimidir.
Damla Sulama: Damla sulama, bitkilerin ihtiyaç duydukları suyun sağlanmasında en etkili metotlardan birisi olup doğru olarak kullanıldığında büyük miktarda tasarruf sağlar. Sulama sıklığı ve sulamada verilecek su miktarı; Bitkinin gelişmesi, toprak tipi ve kök sisteminin derinliği, hava şartları gibi faktörlere bağlıdır.
Sulama Zamanının Belirlenmesi Patateste su ihtiyacı, bitkide alt yapraklarda solma ve sararmayla kendini belli eder. Ancak, özellikle ilk sulamada böyle bir belirtiyi beklemeden sulamaya başlamak lazımdır. Patates üretiminde sulamanın ne zaman yapılması gerektiğini belirlemede aşağıda verilen kurallar uygulanabilir;
a- Suyun temin edilebilmesine göre, örneğin haftada bir kez sulamanın yapılması,
b- Tohumluk yumrunun altındaki toprağın kurumaya başlaması halinde sulamanın yapılması,
c- Bir tarlada en az üç yerdeki tansiyometrelerde okunan değer 0.3-0.4 bar, yani 300-400 cm su olduğu zaman sulamanın yapılması.
HASAT VE DEPOLAMA
Patateste hasat zamanını, üretim amacı (tohumluk, yemeklik, turfanda) belirler. Bu zaman genellikle bitkinin yaprak ve saplarının kahverengileşip kuruduğu, stolonların ana bitkiden ayrıldığı, uygun yumru iriliğine ulaşıldığı ve yumru kabuğunun kalınlaşarak sertleşmesi ve tırnakla kolayca soyulmaması, pişkinleştiği zamandır. Hasat, yarı otomatik makineler traktör ile çekilerek yapılır.
Yumrunun Depo İstekleri
Hasat edilen yumrular hemen pazara götürülmeyecekse bir süre saklanmaları veya depolanmaları gerekmektedir. Bu döneme başlarken yumruların çürük, bozuk ve eziklerden ayrılıp sınıflandırıldıktan sonra ilk 2- 3 hafta 12-15 ̊ C gibi yüksek sıcaklıkta tutulur. Kısa veya uzun süreli bir depolamada;
a- Yumrular istenilen fizyolojik yaşta korunmalı veya depolamanın sonunda uygun fizyolojik yaşa ulaşabilmelidirler.
b- Depolama sonunda yumruların yapısında herhangi bir değişiklik olmamalı veya arzulanan kaliteye ulaşmalıdır.
c- Depo kayıpları en az seviyede olmalıdır.
Patates Depolama Yöntemleri
Mahzen veya Kilerler Çok ilkel bir depolama yöntemidir. Mahzen ve kilerlerin temiz, havalanabilir, rutubetsiz ve serin olması gereklidir. Dışarıdan ışık almamalıdır.
Toprak Silolar İlkel bir depolama yöntemi olmakla beraber, ülkemizde yer yer kullanılmaktadır. Depo rutubeti ve sıcaklığı tam olarak kontrol edilemediği için, %9-17 dolaylarında kayıp meydana gelmektedir. Toprak silolar, dik ve su tutmayan yerlere yapılmalıdırlar.
Volkanik Kaya Depolar Niğde ve Nevşehir bölgesinde yetiştirilen patateslerin büyük çoğunluğu hasat sonrası bu tip depolar içerisinde saklanmaktadırlar. Depo içi sıcaklığı hiç değişmeden 6 ̊ C dolaylarında seyretmekte, depo içi rutubeti ise %90 dolaylarında olmaktadır.
Modern Depolar Depo şartları kontrol edilebildiği için, yumruda ağırlık ve kalite kaybı minimum düzeye inmektedir. Modern depolarda, depo şartları patates yumrularının kullanma amaçlarına göre ayarlanmaktadır.
Burada kullanılan bilgiler GTHB Patates Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele itapcığından alınmıştır.
