Turnayemişi,
Kuzey Amerika'daki sulak alanlarda doğal olarak yetişen, toprak yüzeyinde yayılan örtücü bitki özelliğinde ve herdemyeşil olan bir üzümsü meyvedir. Turnayemişinin yaygın oluğu alanlarda kumlu topraklar ile bol miktarda taze su bulunmaktadır. Çürüntü ve su ile dolmuş çukur alanlardaki bataklık bölgeler turnayemişleri için ideal alanları oluştururlar. Barış ve arkadaşlık sembolü olan turnayemişinin yabani formları bataklık veya çamurlaşmış alanlarda, su kenarında veya yayla kesimlerindeki drenajı zayıf olan çayırlık alanlarda bulunabilir. Alman ve Hollandalı göçmenler Amerika Kıtasına yerleştikten sonra bu meyvenin çiçeklerini turna kuşunun gerdan, baş ve gagasına benzeterek craneberry (crane=turna) adını vermişlerdir. Zamanla Cranberry olarak kısaltılmıştır (Cary, 1891; Anon., 1997; Roper ve Vorsa, 1997; DeMoranville ve Caruso, 1998; Prouse ve Anderson, 1999; Anon., 2000; DeMoranville, 2000; DeMoranville vd., 2001; Trehane, 2004; Anon., 2007b). İkibinli yıllarda tarafımızdan Türkiye'ye getirilen bu üzümsü meyve "turnayemişi®" olarak Türkçeleştirilmiş ve Rize, Trabzon (kuru hasat) ile Samsun - Çarşamba ve Bafra ovalarındaki asitli topraklarda (sulu hasat) ön çalışmalar başlatılmıştır (Çelik ve Özgen, 2007). Asitli ve mükemmel kırmızı renkli meyveleri ile 40°-50° Kuzey enlem dereceleri arasındaki asitli ve sulak alanlarda yayılım gösteren turnayemişi Kanada ve Amerika Birleşik Devletlerinde yaygın olarak yetiştirilmektedir. 1800'lü yıllarda kültüre alınmıştır. 2004 yılı verilerine göre Dünya turnayemişi üretimi 343 bin ton olup bunun %82'si Amerika'da, %14'ü Kanada'da, %2'si Lituanya'da üretilirken Belarus, Azerbaycan ve Ukrayna'nın üretimdeki payı %1'in altındadır. Turnayemişi ekili alanların toplamı ise 29565 ha olup dekara verim 1160 kg kadardır. Üretim maliyeti varil başına (45.359 kg) 45$ olup toptan fiyatı 3 $/kg'dır. Genelde meyve suyu olmak üzere yıllık turnayemişi tüketimi kişi başına 450-900 g. arasındadır. Günümüzde turnayemişi elma ve portakal gibi meyve suyu olarak tüketilen temel meyveler kategorisinde ele alınmaktadır (Patent ve Booth, 2000). Son yıllarda Polonya, Avusturya, Almanya, Rusya ve Türkiye'de deneme amaçlı olarak yetiştirilmeye başlanmıştır.
Turnayemişi tatil kültürü ile aile sağlığı ve güzellik için büyük önem taşımakta, "sağlığın rengi", "turnayemişi ile sağlıklı gülüşler" hatta "kanser savaşçısı" veya "kalp dostu" olarak tanımlanmaktadır. Amerika'da yıllardır taze, dondurulmuş, sos veya meyve suyu olarak kullanılmaktadır. C- vitamini içeriği yüksek olan turnayemişi kan şekerini düşürmekte, idrar sistemi enfeksiyonlarında anti bakteriyel etki göstermekte ve ağız-diş sağlığı için kullanılmaktadır (Elaine, 2003; Dawning, 2004). Antioksidan olarak bilinen fenolik maddelerce zengin olan turnayemişi bakterilere karşı vücudu korumakta hatta sindirim sistemi ülserine karşı yararlı olduğu ifade edilmektedir. Kalp dostu olan turnayemişi yaşlanmayı da geciktirici rol oynamaktadır. Temelde kanser, yaşlılık, ağız ve diş hastalıkları, kalp hastalıkları ve ülsere karşı koyan turnayemişi, tıbbi olarak antibakteriyel, diüretik, yatak ıslatmayı ve mesane kasılmasını engellemek, iştah kaybını önlemek, ishali gidermek, gut hastalığım engellemek, böbrek ve pelvik iltihaplarını önlemek, romatizmaya karşı koymak, askorbik asit eksikliğini gidermek, ilkbahar yorgunluklarını gidermek, ağız içi iltihapları iyileştirmek, mide ve oniki parmak bağırsak ülserlerine karşı koymak ve damar sertliğini engellemek amacıyla kullanılmaktadır. Turnayemişinin Stapyhlococcus, Salmonella ve E. coli bakterilerinin insan vücudunda gelişmesine engel olduğu da saptanmıştır. Çekirdeklerinden elde edilen yağda bol miktarda omega-3 bulunmaktadır. Özellikle beyin hücrelerindeki zararı önleyen turnayemişi beyini sinirsel hasarlara karşı korumakta ve felç riskini azaltmaktadır (Anon., 2002; 2003; 2004; 2005; 2006a ve b; 2007a ve b; Xiao ve Shi, 2003). Üretilen turnayemişlerinin %90-95'i meyve suyu veya sos olarak değerlendirilirken temelde taze meyve (taze donmamış ve taze donmuş meyve), meyve suyu (saf turnayemişi suyu, karışık meyve suyu, konsantre meyve suyu), toz halinde, kurutularak (tatsız ve tatlandırılmış şekilde), dilimlenmiş olarak, sos veya marmelat şeklinde değerlendirilebilmektedir. Meyveli keklerde, yağlı çöreklerde, pastalarda ve ekmeklerde de kullanılmaktadır, elma, ahududu ve üzüm suyu; hububatlı turnayemişi, salata süsü, turnayemişi pastası, salsa, kuru turnayemişi (craisins), tatlı turnayemişi gibi. Turnayemişi suyuna biraz şeker ve şarap katılarak yapılan "yakut kırmızı fosfat" adlı turnayemişi konsantresi 1885 yılında ilk kez pazarlanmış ve çok Önlenmiştir. Bu su karbonat ilave edilip sulandırıldığında vitaminlerce zengin tazelik verici bir hal almaktadır. Antosiyanin içeriği oldukça yüksektir. Turnayemişi posasındaki çekirdekler mum ve yağ ekstrakte edilerek kozmetik sanayisinde ve merhem yapımında kullanılmaktadır. Ekmeklerde de kullanılabilen turnayemişi pastalarda da (mufin) değerlendirilebilmektedir. Yirminci yüzyılda turnayemişi popülaritesini dünya çapında hızla artırmaktadır. En çok kullanıldığı alan turnayemişi suyudur. Diğer alanlarda kullanılmaya başlanması ile üretiminin artacağı tahmin edilmektedir (Cary, 1891; Anon., 1997; Roper ve Vorsa, 1997; DeMoranville ve Caruso, 1998; Prouse ve Anderson, 1999; Anon., 2000; DeMoranville, 2000; DeMoranville vd., 2001; Trehane, 2004; Çelik ve Özgen, 2007).
BİTKİSEL ÖZELLİKLERİ
Turnayemişi Ericaceae yani fundagiller familyasına giren ve üzümsü meyveler grubunda yer alan ılıman iklim meyve türüdür. Vaccinium cinsine giren diğer birçok tür gibi pH değeri düşük yani asitli topraklarda yetişebilmektedir. Çalımsı formda yayılıcı, kısa sürgünler oluşturan turnayemişi {Vaccinium macrocarpon Ait) uzun yıllar yaşayan, odunsu yapıda, çok yıllık bir bitki olup herdemyeşildir. Bitkisi yavaş büyüme gösterir. Yapraklan oval, küçük ve sürgün üzerinde almaşıklı olarak dizilir. Gelişme periyodunda yeşil olan yapraklar kış aylarında kahverengi veya kırmızımsı bir renk alır. Bitkisi 2 m uzunluğunda yatay gövde denilen stolonlar oluşturarak dikildiği veya çeliklerinin ekildiği alanı bir hasır gibi kolayca kaplar. Turnayemişi meyvesi maviyemişte (likapa) olduğu gibi epiğin yani yalancı meyvedir. Meyveler mumlu ve parlak kırmızı renkte olup tam olgunlukta koyu kırmızı-siyah renk alırlar. Meyve gelişirken rengi yeşilden beyaza ve daha sonra kırmızıya döner. Özellikle meyve suyu sanayinde kırmızı renk ürün değeri ile doğru orantılıdır (Özgen vd., 2004). Kendi kendine verimli bir meyve türü olup tozlanma için bombus veya bal arılarına ihtiyaç gösterir (Bonney, 1998; Prouse ve Anderson, 1999; Evans ve Spivak, 2005). Bitkisi 3-8 cm derine gidebilen yüzlek kök oluşturur. İlk dönemlerde yetiştiriciliği yapılmış olan turnayemişi çeşitlerinin çoğu doğadaki populasyonlardan seçilmiştir. Yirminci yüzyılda selekte edilen 5 turnayemişi çeşidi olan Early Black, Howes, McFarlin, Stevens ve Searles günümüzde Kuzey Amerika'daki turnayemişi yetiştiriciliğinin temelini oluşturmaktadır. Turnayemişi çeşitleri olgunlaşma zamanlarına göre söyle sıralanabilir. Erkenci çeşitler : Beaver, Early Black,Franklin, Stankavitch ve Wilcox . Orta mevsim çeşitler : Searles, McFarlin, Stevens ve Bergman. Geççi çeşitler ise Beckwith, Pilgrim ve Howes'dir (Caruso, 1998; Caruso ve Beaton, 1998).
***************************************************************
Turnayemişi meyvesinin içeriği (100 g. meyve)
Su (%)
88
Kalori (kcal)
46
Protein (g.)
0.4
Yag(g.)
0.7
Turnayemişi tatil kültürü ile aile sağlığı ve güzellik için büyük önem taşımakta, "sağlığın rengi", "turnayemişi ile sağlıklı gülüşler" hatta "kanser savaşçısı" veya "kalp dostu" olarak tanımlanmaktadır. Amerika'da yıllardır taze, dondurulmuş, sos veya meyve suyu olarak kullanılmaktadır. C- vitamini içeriği yüksek olan turnayemişi kan şekerini düşürmekte, idrar sistemi enfeksiyonlarında anti bakteriyel etki göstermekte ve ağız-diş sağlığı için kullanılmaktadır (Elaine, 2003; Dawning, 2004). Antioksidan olarak bilinen fenolik maddelerce zengin olan turnayemişi bakterilere karşı vücudu korumakta hatta sindirim sistemi ülserine karşı yararlı olduğu ifade edilmektedir. Kalp dostu olan turnayemişi yaşlanmayı da geciktirici rol oynamaktadır. Temelde kanser, yaşlılık, ağız ve diş hastalıkları, kalp hastalıkları ve ülsere karşı koyan turnayemişi, tıbbi olarak antibakteriyel, diüretik, yatak ıslatmayı ve mesane kasılmasını engellemek, iştah kaybını önlemek, ishali gidermek, gut hastalığım engellemek, böbrek ve pelvik iltihaplarını önlemek, romatizmaya karşı koymak, askorbik asit eksikliğini gidermek, ilkbahar yorgunluklarını gidermek, ağız içi iltihapları iyileştirmek, mide ve oniki parmak bağırsak ülserlerine karşı koymak ve damar sertliğini engellemek amacıyla kullanılmaktadır. Turnayemişinin Stapyhlococcus, Salmonella ve E. coli bakterilerinin insan vücudunda gelişmesine engel olduğu da saptanmıştır. Çekirdeklerinden elde edilen yağda bol miktarda omega-3 bulunmaktadır. Özellikle beyin hücrelerindeki zararı önleyen turnayemişi beyini sinirsel hasarlara karşı korumakta ve felç riskini azaltmaktadır (Anon., 2002; 2003; 2004; 2005; 2006a ve b; 2007a ve b; Xiao ve Shi, 2003). Üretilen turnayemişlerinin %90-95'i meyve suyu veya sos olarak değerlendirilirken temelde taze meyve (taze donmamış ve taze donmuş meyve), meyve suyu (saf turnayemişi suyu, karışık meyve suyu, konsantre meyve suyu), toz halinde, kurutularak (tatsız ve tatlandırılmış şekilde), dilimlenmiş olarak, sos veya marmelat şeklinde değerlendirilebilmektedir. Meyveli keklerde, yağlı çöreklerde, pastalarda ve ekmeklerde de kullanılmaktadır, elma, ahududu ve üzüm suyu; hububatlı turnayemişi, salata süsü, turnayemişi pastası, salsa, kuru turnayemişi (craisins), tatlı turnayemişi gibi. Turnayemişi suyuna biraz şeker ve şarap katılarak yapılan "yakut kırmızı fosfat" adlı turnayemişi konsantresi 1885 yılında ilk kez pazarlanmış ve çok Önlenmiştir. Bu su karbonat ilave edilip sulandırıldığında vitaminlerce zengin tazelik verici bir hal almaktadır. Antosiyanin içeriği oldukça yüksektir. Turnayemişi posasındaki çekirdekler mum ve yağ ekstrakte edilerek kozmetik sanayisinde ve merhem yapımında kullanılmaktadır. Ekmeklerde de kullanılabilen turnayemişi pastalarda da (mufin) değerlendirilebilmektedir. Yirminci yüzyılda turnayemişi popülaritesini dünya çapında hızla artırmaktadır. En çok kullanıldığı alan turnayemişi suyudur. Diğer alanlarda kullanılmaya başlanması ile üretiminin artacağı tahmin edilmektedir (Cary, 1891; Anon., 1997; Roper ve Vorsa, 1997; DeMoranville ve Caruso, 1998; Prouse ve Anderson, 1999; Anon., 2000; DeMoranville, 2000; DeMoranville vd., 2001; Trehane, 2004; Çelik ve Özgen, 2007).
BİTKİSEL ÖZELLİKLERİ
Turnayemişi Ericaceae yani fundagiller familyasına giren ve üzümsü meyveler grubunda yer alan ılıman iklim meyve türüdür. Vaccinium cinsine giren diğer birçok tür gibi pH değeri düşük yani asitli topraklarda yetişebilmektedir. Çalımsı formda yayılıcı, kısa sürgünler oluşturan turnayemişi {Vaccinium macrocarpon Ait) uzun yıllar yaşayan, odunsu yapıda, çok yıllık bir bitki olup herdemyeşildir. Bitkisi yavaş büyüme gösterir. Yapraklan oval, küçük ve sürgün üzerinde almaşıklı olarak dizilir. Gelişme periyodunda yeşil olan yapraklar kış aylarında kahverengi veya kırmızımsı bir renk alır. Bitkisi 2 m uzunluğunda yatay gövde denilen stolonlar oluşturarak dikildiği veya çeliklerinin ekildiği alanı bir hasır gibi kolayca kaplar. Turnayemişi meyvesi maviyemişte (likapa) olduğu gibi epiğin yani yalancı meyvedir. Meyveler mumlu ve parlak kırmızı renkte olup tam olgunlukta koyu kırmızı-siyah renk alırlar. Meyve gelişirken rengi yeşilden beyaza ve daha sonra kırmızıya döner. Özellikle meyve suyu sanayinde kırmızı renk ürün değeri ile doğru orantılıdır (Özgen vd., 2004). Kendi kendine verimli bir meyve türü olup tozlanma için bombus veya bal arılarına ihtiyaç gösterir (Bonney, 1998; Prouse ve Anderson, 1999; Evans ve Spivak, 2005). Bitkisi 3-8 cm derine gidebilen yüzlek kök oluşturur. İlk dönemlerde yetiştiriciliği yapılmış olan turnayemişi çeşitlerinin çoğu doğadaki populasyonlardan seçilmiştir. Yirminci yüzyılda selekte edilen 5 turnayemişi çeşidi olan Early Black, Howes, McFarlin, Stevens ve Searles günümüzde Kuzey Amerika'daki turnayemişi yetiştiriciliğinin temelini oluşturmaktadır. Turnayemişi çeşitleri olgunlaşma zamanlarına göre söyle sıralanabilir. Erkenci çeşitler : Beaver, Early Black,Franklin, Stankavitch ve Wilcox . Orta mevsim çeşitler : Searles, McFarlin, Stevens ve Bergman. Geççi çeşitler ise Beckwith, Pilgrim ve Howes'dir (Caruso, 1998; Caruso ve Beaton, 1998).
***************************************************************
Turnayemişi meyvesinin içeriği (100 g. meyve)
Su (%)
88
Kalori (kcal)
46
Protein (g.)
0.4
Yag(g.)
0.7
Karbonhidrat (g.)
11
Ham lif (g)
1.4
Sodyum (mg)
2.0
Potasyum (mg)
67.0
Magnezyum (mg)
4.5
A vitamini
40 IU
Bl, Thiamin
2.1
B2, Riboflavin
1.2
Niasin
0.6
C vitamini (mg)
11.0
Kalsiyum (mg)
7.0
Fosfor (mg)
6.0
**********************************************
TOPRAK VE İKLİM İSTEĞİ
Ticari turnayemişi bahçesi için öncelikle asidik topraklar (pH=3.5-5.5; ortalama pH=4.0-4.5) ve bol miktarda temiz su gerekmektedir (Hanson, 1999). Dünya üzerinde turnayemişi yetiştiriciliğine uygun olan sulak alanların çoğu koruma altına alınmışken Türkiye'de Doğu Karadeniz (Rize, Trabzon, Ordu, Giresun) Bölgesindeki asitli topraklarda kuru hasat edilmek üzere ve Orta-Batı Karadeniz Bölgesinde sınırlandırılan çeltik alanlarının bir kısmında (Çarşamba-Asarcık, Bafra-Fener) sulu hasat edilmek üzere yetiştiriciliği yapılabilir. Bunun için 2000-2006 yılların arasında Türkiye'ye getirilen turnayemişi çeşitleri ile belirtilen bölgelerde denemeler başlatılmıştır. Turnayemişi asitli toprakların bulunduğu alanlarda yüzey örtücü bitki olarak dış mekan peyzaj düzenlemelerinde de kullanılabilmektedir. Turnayemişi yetiştiriciliğinde önemli olan beş kriter şu şekilde sıralanabilir; pH değeri 4.0-4.5 arasında olan asidik toprak (pH= 6.0'a kadar yetişebilir), kaplama (kumlama) amacıyla kireç içermeyen kum, kuru veya sulu sistemde yetiştirilmesi için iyi ve temiz su, yöresel iklim şartlarının bilinmesi, özellikle de düşük sıcaklıkların olduğu yerlerde iklim verilerinin alınması ve yabancı otlarla hastalık ve zararlılar kontrol altına alınmalıdır (Sandler, 1998a). Turnayemişi yetişen alanlardaki topraklar çoğunlukla insan eliyle hazırlanmış topraklardır. Toprağın organik madde içeriği en az %3.5 olmalı, mil-kil %3 iken geri kalan kısım kumdan ibarettir. Turnayemişi yetiştiriciliğinde sulama, kış soğuklarından bitkiyi korumak, böcekleri kontrol altına almak ve hasat yapmak için temiz ve bol miktarda su gereklidir (DeMoranville, 1998c; Sandler vd., 2004). Ticari turnayemişi yetiştirilmekte olan sulu (bataklık) alanlar, etrafı yüksek setlerle (tümsek) çevrelenmiş, dikdörtgen şeklinde, içinde iş makineleri ile iş yapılabilecek büyüklükte ve düşük kodlu tavalardan oluşmaktadır (Anon., 1998; Sandler, 1998b). Turnayemişi ılıman iklim bitkisidir. Bitkinin yıllık hayat döngüsünü tamamlaması için soğuk geçen bir kış dinlenme periyoda ihtiyacı yoktur. Düşük taban arazilerde hazırlanan turnayemişi tavaları daima bir don çukuru oluşturur. Kuru rüzgarlar olmasa da sıcaklığın -12°C'nin altına düşmesi ile dinlenmedeki tomurcuklar zararlanır. Soğuktan zarar gören yapraklar kahverengine döner ve birkaç hafta sonra dökülür, ancak diğer yapraklar gibi ilkbaharda kendilerini yenilerler. Tavaların su ile doldurulması veya yağmurlama sulama yapmak turnayemişi bitkilerinin kış soğuklarından korunmasını sağlar (DeMoranville, 1998d).
TEKNİK VE KÜLTÜREL UYGULAMALAR
Fidanlıklarda üretilen turnayemişi bitkileri ilkbaharda dikilir. Dikim sıklığı 30 cm x 30 cm'dir. Fidan üretimi çelikle yapılmakta veya yaşlı bitkilerden alman çelikler doğrudan araziye ekilmektedir. Çelikle çoğaltılan bitkilerde 4 yıl sonra ekonomik olarak ürün alınabilmektedir. Çeliklerin köklenmesi için yağmurlama sulama veya salma sulama yapılır. Turnayemişi çelikleri yaz aylan da dahil olmak üzere yılın her mevsiminde özellikle de mistleme sulama sistemi altında ev veya sera ortamında kolayca köklendirilebilir. Çelikler genç, sağlıklı asmalardan ve bir önceki yıl oluşan kuvvetli sürgünlerden alınmalıdır. Alman çeliklerin tepe kısmı kesilir, uzunlukları 8-10 cm olmalı ve uç kısma yakın 6-8 yaprak içermelidir. Çelikler torf veya 1:1 oranında ve en az 5 cm derinliği olan torf+kum karışımına dik pozisyonda dikilir. Köklendirme tavalarda, viyöllerde, saksılarda hatta torf bloklarında yapılabilir (DeMoranville, 1998a, b ve f). Turnayemişinin gübre ihtiyacı az olduğundan özellikle de ilk yıllarda asmaların hızlı bir şekilde büyüyerek kısa sürede kendilerini toparlayabilmeleri için gübre uygulaması yapılmaktadır (Anon., 1995; DeMoranville, 1998g). Turnayemişleri için verilen besin maddeleri ile yabancı otların gelişimi de hızlandırılır. Turnayemişi yetiştiriciliğinde problem olan yabancı otlar çimenler, ince kamışlar ve sazlardır. Bunun yanında çok yıllık, odunsu ve geniş yapraklı birkaç yabancı ot da turnayemişini rahatsız edebilir. Sulak alanlardaki yabancı otların çoğunluğunu ince kamış ve sazlar oluşturmaktadır. Bunları önlemenin en iyi yolu taban suyunun en az 30 cm aşağıda tutulmasıdır. Çünkü bu yükseklik turnayemişleri için uygun iken daha yüzlek kök oluşturan bitkiler için caydırıcı rol oynar (Cary, 1891; Anon., 1997; Roper ve Vorsa, 1997; DeMoranville ve Caruso, 1998; Prouse ve Anderson, 1999; Anon., 2000; DeMoranville, 2000; DeMoranville vd., 2001; Trehane, 2004; Çelik ve Özgen, 2007).
Turnayemişi asmalarında genç ve kuvvetli sürgün oluşumunu sağlamak amacıyla budama yapılmaktadır. Su altında yapılan turnayemişi yetiştiriciliğinde su yönetimi tecrübe isteyen bir iştir. Araştırmalara göre turnayemişi tavalarında en yüksek verim su seviyesinin yüzeyden 23-30 cm aşağıda olduğu durumlarda alınmıştır. Saf kum içeren topraklarda ise su tablosunun yüzeyden 35-45 cm aşağıda olması gerekir. Turnayemişi tavalarında yabancı ot kontrolünü sağlamak, asmaları kış soğuklarına karşı korumak ve zararlılara karşı mücadele etmek amacıyla belli dönemlerde turnayemişi tavaları belli seviyede su ile doldurulmaktadır. Tavalara su verilmesi aynı zamanda hasadın su içinde yapılması için de kullanılmaktadır. Turnayemişi yetiştiriciliğinde kumlama da önemlidir. Kumlama, çeliklerin daha iyi köklenmesini sağlar, daha fazla ve daha iyi gelişmiş meyvelerin oluşmasına yardımcı olur, hastalık ve zararlıların kontrolüne yardımcı olur. Kurak koşullarda torfun çatlamasını önler ve asmalar toprak üzerinde yayıldığı için yaprakların yer aldığı boğumlarda kök oluşumunu teşvik eder. Her 3-4 yılda bir kez olmak üzere 2.5-5.0 cm kalınlığında uygulanan kum kuruyarak dökülen yaprakların da toprak altı olarak çürümesine ve ortama organik madde olarak katılmasına ve asmaların dip kısımlarında birikmesine yardımcı olmaktadır (Cary, 1891; Anon., 1997; Roper ve Vorsa, 1997; DeMoranville ve Caruso, 1998; Prouse ve Anderson, 1999; Anon., 2000; DeMoranville, 2000; DeMoranville vd., 2001; Trehane, 2004; Çelik ve Özgen, 2007).
Turnayemişleri kuru ve sulu olarak hasat edilmektedir. Günümüzde alçak boylu maviyemişlerin hasadında da kullanılan el tipi kepçeler küçük alanlarda turnayemişlerinin hasadında da kullanılmaktadır. Geniş alanlarda kuru hasat yapan makineler de geliştirilmiştir. Makineler el ile hasada göre daha kısa sürede toplama yapar ancak meyvelerde buruşma, ezilme, çatlama ve yere dökme meydana getirerek üründe kayıplara sebep olabildiği gibi asmaların kopmasına, kolların yukarı kalkmasına ve kopmalar sebep olur. Tavalarda yetişen turnayemişlerinin yaklaşık olarak %75'i kuru ve makine ile hasat edilerek konserve yapımında kullanılmaktadır. Turnayemişi meyvelerinin içinde doğal olarak hava ile dolu kısımların olması onların su yüzeyinde yüzmesini sağladığı için su içinde de hasatları yapılabilmektedir. II. Dünya Savaşından sonra turnayemişlerinin hasadı su içinde yapılmaya başlanmıştır. Günümüzde ise üretilen turnayemişlerinin %85'i su içinde hasat edilmektedir. Bu yöntem sayesinde makineli hasat yapılabilmekte, hasat işlemi çok daha çabuk olmakta, hasat kısa sürmekte, işgücü çok az olmakta ve meyvelerin hemen tamamı (%100) toplanabilmektedir. Ancak bu avantajları sağlamak için alet, makine ve ekipmanların birlikte çalışması gerekmektedir. Böylece meyveler asmalardan koparılır ve su yüzeyinde toplanabilir. Harman döver gibi asmalardan bir tarak gibi meyveleri sıyıran makineler su ile doldurulan tavalarda kullanılmakta ve toplanan turnayemişleri sanayide işlenmektedir (DeMoranville, 1998b). Özellikle hasad şekli muhafaza süresinde etkili olmaktadır. Makina ile yapılan hasatta meyve kütikülası zarar gördüğü için uzun muhafaza imkanı olmamakta, bu meyveler meyve suyu sanayinde kullanılmaktadır (Özgen vd., 2002).
Sonuç olarak, organik maddece zengin, asitli ve su altında kalan topraklarda veya su altında kalmayan ancak pH oranı düşük ve organik maddesi yüksek olan Karadeniz Bölgesi topraklarında turnayemişi yetiştiriciliği ürün çeşitliliğine katkı sağlayabilir. Bunun için 2004 yılında başlatılan ilk denemeler özellikle kuru şartlarda sonuçlarını vermeye başlamıştır. Ayrıca, yeni çeşitler getirilerek Samsun Çarşamba ve Bafra Ovalarında ve sulu şartlarda yetiştirilme imkanlarının ortaya konulması için de araştırmalar başlatılmıştır. Orta Karadeniz Bölgesindeki sulak alanlarda ürün çeşitliliği bakımından önemli olabilecek turnayemişi tarımı geliştirilebilirse meyve suyu sanayisinde kullanılacaktır. Ayrıca, Türkiye'de kurutulmuş turnayemişleri "yaban mersini" olarak yüksek fiyatla satılmaktadır. Aynı teknoloji Türkiye'de de uygulanırsa turnayemişi üretecek olan çiftçilerimiz için ciddi gelir kaynağı olacaktır. Nitekim 30,00 YTL/kg dan alıcı bulan ve kesilerek parçalara ayrılmış, yağlı ve kırmızı görüntüsü ile ağızda ekşimsi bir tad bırakan turnayemişi, mide ülserine karşı da ciddi yararlar sağlamaktadır. Karadeniz Bölgesinde asitli toprakların yer aldığı alanlarda çay ve fındık tarımının azaltılması, çeltik ekim alanlarından boş kalan ve asidik olan kısımlarında veya geçirimsiz alt tabakaya sahip asidik topraklarda özel tavalar kurarak sulu hasat yapılacak şekilde turnayemişi yetiştiriciliği yapılabilir. Bu açıdan, Rize, Trabzon, Ordu ve Giresun illerinde özellikle düz veya hafif meyilli alanlarda kuru hasat yapılacak şekilde, Samsun Bafra ve Çarşamba ilçelerinde ise uygun tava sistemleri kurularak sulu hasat yapılacak şekilde turnayemişi yetiştiriciliğine kısa sürede geçmek gerekmektedir. Bu açıdan yeni çeşitlerin bölgemize kazandırılması, kuru ve sulu ortamlarda hasat yapılacak şekilde geniş alanlarda deneme çalışmalarına başlamak üzere ülkesel proje yapılacaktır. Çünkü birkaç çeşit ile halen devam eden ön çalışmalardan iyi sonuçlar alınmıştır.
Ham lif (g)
1.4
Sodyum (mg)
2.0
Potasyum (mg)
67.0
Magnezyum (mg)
4.5
A vitamini
40 IU
Bl, Thiamin
2.1
B2, Riboflavin
1.2
Niasin
0.6
C vitamini (mg)
11.0
Kalsiyum (mg)
7.0
Fosfor (mg)
6.0
**********************************************
TOPRAK VE İKLİM İSTEĞİ
Ticari turnayemişi bahçesi için öncelikle asidik topraklar (pH=3.5-5.5; ortalama pH=4.0-4.5) ve bol miktarda temiz su gerekmektedir (Hanson, 1999). Dünya üzerinde turnayemişi yetiştiriciliğine uygun olan sulak alanların çoğu koruma altına alınmışken Türkiye'de Doğu Karadeniz (Rize, Trabzon, Ordu, Giresun) Bölgesindeki asitli topraklarda kuru hasat edilmek üzere ve Orta-Batı Karadeniz Bölgesinde sınırlandırılan çeltik alanlarının bir kısmında (Çarşamba-Asarcık, Bafra-Fener) sulu hasat edilmek üzere yetiştiriciliği yapılabilir. Bunun için 2000-2006 yılların arasında Türkiye'ye getirilen turnayemişi çeşitleri ile belirtilen bölgelerde denemeler başlatılmıştır. Turnayemişi asitli toprakların bulunduğu alanlarda yüzey örtücü bitki olarak dış mekan peyzaj düzenlemelerinde de kullanılabilmektedir. Turnayemişi yetiştiriciliğinde önemli olan beş kriter şu şekilde sıralanabilir; pH değeri 4.0-4.5 arasında olan asidik toprak (pH= 6.0'a kadar yetişebilir), kaplama (kumlama) amacıyla kireç içermeyen kum, kuru veya sulu sistemde yetiştirilmesi için iyi ve temiz su, yöresel iklim şartlarının bilinmesi, özellikle de düşük sıcaklıkların olduğu yerlerde iklim verilerinin alınması ve yabancı otlarla hastalık ve zararlılar kontrol altına alınmalıdır (Sandler, 1998a). Turnayemişi yetişen alanlardaki topraklar çoğunlukla insan eliyle hazırlanmış topraklardır. Toprağın organik madde içeriği en az %3.5 olmalı, mil-kil %3 iken geri kalan kısım kumdan ibarettir. Turnayemişi yetiştiriciliğinde sulama, kış soğuklarından bitkiyi korumak, böcekleri kontrol altına almak ve hasat yapmak için temiz ve bol miktarda su gereklidir (DeMoranville, 1998c; Sandler vd., 2004). Ticari turnayemişi yetiştirilmekte olan sulu (bataklık) alanlar, etrafı yüksek setlerle (tümsek) çevrelenmiş, dikdörtgen şeklinde, içinde iş makineleri ile iş yapılabilecek büyüklükte ve düşük kodlu tavalardan oluşmaktadır (Anon., 1998; Sandler, 1998b). Turnayemişi ılıman iklim bitkisidir. Bitkinin yıllık hayat döngüsünü tamamlaması için soğuk geçen bir kış dinlenme periyoda ihtiyacı yoktur. Düşük taban arazilerde hazırlanan turnayemişi tavaları daima bir don çukuru oluşturur. Kuru rüzgarlar olmasa da sıcaklığın -12°C'nin altına düşmesi ile dinlenmedeki tomurcuklar zararlanır. Soğuktan zarar gören yapraklar kahverengine döner ve birkaç hafta sonra dökülür, ancak diğer yapraklar gibi ilkbaharda kendilerini yenilerler. Tavaların su ile doldurulması veya yağmurlama sulama yapmak turnayemişi bitkilerinin kış soğuklarından korunmasını sağlar (DeMoranville, 1998d).
TEKNİK VE KÜLTÜREL UYGULAMALAR
Fidanlıklarda üretilen turnayemişi bitkileri ilkbaharda dikilir. Dikim sıklığı 30 cm x 30 cm'dir. Fidan üretimi çelikle yapılmakta veya yaşlı bitkilerden alman çelikler doğrudan araziye ekilmektedir. Çelikle çoğaltılan bitkilerde 4 yıl sonra ekonomik olarak ürün alınabilmektedir. Çeliklerin köklenmesi için yağmurlama sulama veya salma sulama yapılır. Turnayemişi çelikleri yaz aylan da dahil olmak üzere yılın her mevsiminde özellikle de mistleme sulama sistemi altında ev veya sera ortamında kolayca köklendirilebilir. Çelikler genç, sağlıklı asmalardan ve bir önceki yıl oluşan kuvvetli sürgünlerden alınmalıdır. Alman çeliklerin tepe kısmı kesilir, uzunlukları 8-10 cm olmalı ve uç kısma yakın 6-8 yaprak içermelidir. Çelikler torf veya 1:1 oranında ve en az 5 cm derinliği olan torf+kum karışımına dik pozisyonda dikilir. Köklendirme tavalarda, viyöllerde, saksılarda hatta torf bloklarında yapılabilir (DeMoranville, 1998a, b ve f). Turnayemişinin gübre ihtiyacı az olduğundan özellikle de ilk yıllarda asmaların hızlı bir şekilde büyüyerek kısa sürede kendilerini toparlayabilmeleri için gübre uygulaması yapılmaktadır (Anon., 1995; DeMoranville, 1998g). Turnayemişleri için verilen besin maddeleri ile yabancı otların gelişimi de hızlandırılır. Turnayemişi yetiştiriciliğinde problem olan yabancı otlar çimenler, ince kamışlar ve sazlardır. Bunun yanında çok yıllık, odunsu ve geniş yapraklı birkaç yabancı ot da turnayemişini rahatsız edebilir. Sulak alanlardaki yabancı otların çoğunluğunu ince kamış ve sazlar oluşturmaktadır. Bunları önlemenin en iyi yolu taban suyunun en az 30 cm aşağıda tutulmasıdır. Çünkü bu yükseklik turnayemişleri için uygun iken daha yüzlek kök oluşturan bitkiler için caydırıcı rol oynar (Cary, 1891; Anon., 1997; Roper ve Vorsa, 1997; DeMoranville ve Caruso, 1998; Prouse ve Anderson, 1999; Anon., 2000; DeMoranville, 2000; DeMoranville vd., 2001; Trehane, 2004; Çelik ve Özgen, 2007).
Turnayemişi asmalarında genç ve kuvvetli sürgün oluşumunu sağlamak amacıyla budama yapılmaktadır. Su altında yapılan turnayemişi yetiştiriciliğinde su yönetimi tecrübe isteyen bir iştir. Araştırmalara göre turnayemişi tavalarında en yüksek verim su seviyesinin yüzeyden 23-30 cm aşağıda olduğu durumlarda alınmıştır. Saf kum içeren topraklarda ise su tablosunun yüzeyden 35-45 cm aşağıda olması gerekir. Turnayemişi tavalarında yabancı ot kontrolünü sağlamak, asmaları kış soğuklarına karşı korumak ve zararlılara karşı mücadele etmek amacıyla belli dönemlerde turnayemişi tavaları belli seviyede su ile doldurulmaktadır. Tavalara su verilmesi aynı zamanda hasadın su içinde yapılması için de kullanılmaktadır. Turnayemişi yetiştiriciliğinde kumlama da önemlidir. Kumlama, çeliklerin daha iyi köklenmesini sağlar, daha fazla ve daha iyi gelişmiş meyvelerin oluşmasına yardımcı olur, hastalık ve zararlıların kontrolüne yardımcı olur. Kurak koşullarda torfun çatlamasını önler ve asmalar toprak üzerinde yayıldığı için yaprakların yer aldığı boğumlarda kök oluşumunu teşvik eder. Her 3-4 yılda bir kez olmak üzere 2.5-5.0 cm kalınlığında uygulanan kum kuruyarak dökülen yaprakların da toprak altı olarak çürümesine ve ortama organik madde olarak katılmasına ve asmaların dip kısımlarında birikmesine yardımcı olmaktadır (Cary, 1891; Anon., 1997; Roper ve Vorsa, 1997; DeMoranville ve Caruso, 1998; Prouse ve Anderson, 1999; Anon., 2000; DeMoranville, 2000; DeMoranville vd., 2001; Trehane, 2004; Çelik ve Özgen, 2007).
Turnayemişleri kuru ve sulu olarak hasat edilmektedir. Günümüzde alçak boylu maviyemişlerin hasadında da kullanılan el tipi kepçeler küçük alanlarda turnayemişlerinin hasadında da kullanılmaktadır. Geniş alanlarda kuru hasat yapan makineler de geliştirilmiştir. Makineler el ile hasada göre daha kısa sürede toplama yapar ancak meyvelerde buruşma, ezilme, çatlama ve yere dökme meydana getirerek üründe kayıplara sebep olabildiği gibi asmaların kopmasına, kolların yukarı kalkmasına ve kopmalar sebep olur. Tavalarda yetişen turnayemişlerinin yaklaşık olarak %75'i kuru ve makine ile hasat edilerek konserve yapımında kullanılmaktadır. Turnayemişi meyvelerinin içinde doğal olarak hava ile dolu kısımların olması onların su yüzeyinde yüzmesini sağladığı için su içinde de hasatları yapılabilmektedir. II. Dünya Savaşından sonra turnayemişlerinin hasadı su içinde yapılmaya başlanmıştır. Günümüzde ise üretilen turnayemişlerinin %85'i su içinde hasat edilmektedir. Bu yöntem sayesinde makineli hasat yapılabilmekte, hasat işlemi çok daha çabuk olmakta, hasat kısa sürmekte, işgücü çok az olmakta ve meyvelerin hemen tamamı (%100) toplanabilmektedir. Ancak bu avantajları sağlamak için alet, makine ve ekipmanların birlikte çalışması gerekmektedir. Böylece meyveler asmalardan koparılır ve su yüzeyinde toplanabilir. Harman döver gibi asmalardan bir tarak gibi meyveleri sıyıran makineler su ile doldurulan tavalarda kullanılmakta ve toplanan turnayemişleri sanayide işlenmektedir (DeMoranville, 1998b). Özellikle hasad şekli muhafaza süresinde etkili olmaktadır. Makina ile yapılan hasatta meyve kütikülası zarar gördüğü için uzun muhafaza imkanı olmamakta, bu meyveler meyve suyu sanayinde kullanılmaktadır (Özgen vd., 2002).
Sonuç olarak, organik maddece zengin, asitli ve su altında kalan topraklarda veya su altında kalmayan ancak pH oranı düşük ve organik maddesi yüksek olan Karadeniz Bölgesi topraklarında turnayemişi yetiştiriciliği ürün çeşitliliğine katkı sağlayabilir. Bunun için 2004 yılında başlatılan ilk denemeler özellikle kuru şartlarda sonuçlarını vermeye başlamıştır. Ayrıca, yeni çeşitler getirilerek Samsun Çarşamba ve Bafra Ovalarında ve sulu şartlarda yetiştirilme imkanlarının ortaya konulması için de araştırmalar başlatılmıştır. Orta Karadeniz Bölgesindeki sulak alanlarda ürün çeşitliliği bakımından önemli olabilecek turnayemişi tarımı geliştirilebilirse meyve suyu sanayisinde kullanılacaktır. Ayrıca, Türkiye'de kurutulmuş turnayemişleri "yaban mersini" olarak yüksek fiyatla satılmaktadır. Aynı teknoloji Türkiye'de de uygulanırsa turnayemişi üretecek olan çiftçilerimiz için ciddi gelir kaynağı olacaktır. Nitekim 30,00 YTL/kg dan alıcı bulan ve kesilerek parçalara ayrılmış, yağlı ve kırmızı görüntüsü ile ağızda ekşimsi bir tad bırakan turnayemişi, mide ülserine karşı da ciddi yararlar sağlamaktadır. Karadeniz Bölgesinde asitli toprakların yer aldığı alanlarda çay ve fındık tarımının azaltılması, çeltik ekim alanlarından boş kalan ve asidik olan kısımlarında veya geçirimsiz alt tabakaya sahip asidik topraklarda özel tavalar kurarak sulu hasat yapılacak şekilde turnayemişi yetiştiriciliği yapılabilir. Bu açıdan, Rize, Trabzon, Ordu ve Giresun illerinde özellikle düz veya hafif meyilli alanlarda kuru hasat yapılacak şekilde, Samsun Bafra ve Çarşamba ilçelerinde ise uygun tava sistemleri kurularak sulu hasat yapılacak şekilde turnayemişi yetiştiriciliğine kısa sürede geçmek gerekmektedir. Bu açıdan yeni çeşitlerin bölgemize kazandırılması, kuru ve sulu ortamlarda hasat yapılacak şekilde geniş alanlarda deneme çalışmalarına başlamak üzere ülkesel proje yapılacaktır. Çünkü birkaç çeşit ile halen devam eden ön çalışmalardan iyi sonuçlar alınmıştır.
KAYNAKLAR
Anonymous, 1995. CranberryTissue Testing For Producing Beds in North America. Oregon State Univ. Extension Service, EM8610.
Anonymous, 1997. Cranberry - Vaccinium macrocarpon. http ://w ww. uga.edu/fruit/cranberi. htm
Anonymous, 1998. BogConstruction and Renovation Manual. Univ. Of Massachusetts Cranberry Experiment Station, Extension Publication.
Anonymous, 2000. CommercialCranberry Production in Maine: An Introduction. Washington State Univ. Coop.Ext. Serv. Bulletin: 2247, 12p.
Anonymous, 2002, 2003, 2004,2005, 2006a. Cranberry Health Nevvs. www.cranberryinstitute.org
Anonymous, 2006a. CranberryHealth News. www.cranberrvinstitute.org
Anonymous, 2006b. Cranberry,The Color of Health. Cranberry İnstute, brochure.
Anonymous, 2007a. Cranberry Products.www.cranberrvcentral.com/activities.html
Anonymous, 2007b. CranberryMedia Bureau. ww w.cranberries.com.au
Bonney, RE., 1998.Pollination. in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts. (Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 6-1 Op.
Caruso, F.L., 1998.Cranberry Cultivars. in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts.(Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext,40-50p.
Caruso, F.L., Beaton M.W.,1998. Cranberry Vine Selection And Planting. Univ. Of Massachusetts, CranberryExperiment Station, 6p.
Cary, A.G., 1891. CranberryCulture on A Westem Plan With Valuable Items and Recipes From Growers andMembers of The Wisconsin Cranberry Association. 63p.
Çelik, H., Özgen, M., 2007.Karadeniz Bölgesindeki asitli ve sulak alanlar içinyeni bir meyve türü, turnayemişi. HASAD, Aylık TarımDergisi, Bitkisel Üretim (Basımda).
Dawning, J., 2004. Workingfor everyone's benefit. The Cranberry Connection, 2(3): 3-4.
DeMoranville, C, 1998a.Horticultural Aspects of New Cranberry Plantings. Univ. Of Massachusetts,Cranberry Experiment Station, 2p.
DeMoranville, C.J., 1998b. Cultural Practices in Cranberry Production, Sanding and Pruning. İn: in: Cranberry Production. A Guide ForMassachusetts. (Edited by : Sandler,
H.A.) Cranberry Exp.Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 6-10p.
DeMoranville, C.J., 1998c.Harvesting and Handling Cranberries. in: in: Cranberry Production. A Guide ForMassachusetts. (Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of MassachusettsExt, 1 l-13p.
DeMoranville, C.J., 1998d.Frost Management, in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts. (Editedby : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 31-34p.
DeMoranville, C.J., 1998e.Flood Management in: in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts.(Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of MassachusettsExt.,35-39p.
DeMoranville, C.J., 1998f. Cranberry Nutrition and fertilizers. in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts.(Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of MassachusettsExt., 81-85p.
DeMoranville, C, 1998g.Fertilizing A New Cranberry Bog. Univ. Of Massachusetts, Cranberry ExperimentStation, 2p.
DeMoranville, C, 2000. Bestmanagement Practices Guide for Massachusetts Cranberry Production. CranberryExp. Station, Univ. Of Massachusetts, 5p.
DeMoranville, C.J., Caruso,F.L., 1998. Influence of Weather on Cranberry Crop Production and Quality. in:in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts. (Edited by : Sandler,
H.A.) Cranberry Exp.Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 14-22p.
DeMoranville, C.J., Sandler,H.A., Caruso, F.L., 2001. Planting New Cranberry Beds: Recomrnendations andmanagement. Univ. Of Massachusetts Cranberry Exp. Station, 6p.,
Evans, E., Spivak, M., 2005.Cranberry Pollination. The Cranberry Connection., 3(2) :l-2.
Elaine, M.D., 2003. Usingand Preserving Cranberries. National Center for Home Food Preservation. 4p.
Hanson, E., 1999. ChemicalCharacteristics of Cranberry Water Sources. Michigan State Univ. 5p.
Özgen, M., J.P. Palta, andJ.D. Smith. 2002. Ripeness stage at harvest influences postharvest life of cranberry fruit: physiological and anatomicalexplanations. Postharvest Biol. Tech. 24: 291-299.
Özgen, M., K. Farag and J.P.Palta. 2004. Lysophosphatidylethanolamine accelerates color development and promotes shelf life of cranberries. HortScience 40(1): 127-130.
Patent, K.D., Booth, S.,2000. Crop Profile for Cranberries in Washington. Washington State Univ. Coop.Ext. Serv., 12p.
Prouse, C, Anderson, S.,1999. Basic Cranberries. Agriculture and Forestry: 233/20
Roper, R.T., Vorsa, N.,1997. Cranberry: Botany and Horticulture. Horticultural Reviews, 21: 215-251.
Sandler, H.A., 1998a. WeedConrtol and Bog Renovation, Weed Management in New Plantings. Univ. Of Massachusetts,Cranberry Experiment Station, 4p.
Sandler, H.A., 1998b. Botanical and Bog Descriptions. In: CranberryProduction. A Guide For Massachusetts. (Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 2-3p.
Sandler, H., DeMoranville,C, Lampinen, B., 2004. Cranberry Irrigation Management. Cranberry Station, Univ. Of Massachusetts, 6p.
Trehane, J., 2004. Blueberries, Cranberries and Other Vaccinums.Timber Pres, Portland,Cambridge, 256p.
Xiao, S.D., Shi, T., 2003.Is cranberry juice effective in the treatment and prevention of Heliobacterpyloriinfection of mice. Chines J. of Digestive Diseases, 4: 136-139.
Anonymous, 1997. Cranberry - Vaccinium macrocarpon. http ://w ww. uga.edu/fruit/cranberi. htm
Anonymous, 1998. BogConstruction and Renovation Manual. Univ. Of Massachusetts Cranberry Experiment Station, Extension Publication.
Anonymous, 2000. CommercialCranberry Production in Maine: An Introduction. Washington State Univ. Coop.Ext. Serv. Bulletin: 2247, 12p.
Anonymous, 2002, 2003, 2004,2005, 2006a. Cranberry Health Nevvs. www.cranberryinstitute.org
Anonymous, 2006a. CranberryHealth News. www.cranberrvinstitute.org
Anonymous, 2006b. Cranberry,The Color of Health. Cranberry İnstute, brochure.
Anonymous, 2007a. Cranberry Products.www.cranberrvcentral.com/activities.html
Anonymous, 2007b. CranberryMedia Bureau. ww w.cranberries.com.au
Bonney, RE., 1998.Pollination. in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts. (Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 6-1 Op.
Caruso, F.L., 1998.Cranberry Cultivars. in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts.(Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext,40-50p.
Caruso, F.L., Beaton M.W.,1998. Cranberry Vine Selection And Planting. Univ. Of Massachusetts, CranberryExperiment Station, 6p.
Cary, A.G., 1891. CranberryCulture on A Westem Plan With Valuable Items and Recipes From Growers andMembers of The Wisconsin Cranberry Association. 63p.
Çelik, H., Özgen, M., 2007.Karadeniz Bölgesindeki asitli ve sulak alanlar içinyeni bir meyve türü, turnayemişi. HASAD, Aylık TarımDergisi, Bitkisel Üretim (Basımda).
Dawning, J., 2004. Workingfor everyone's benefit. The Cranberry Connection, 2(3): 3-4.
DeMoranville, C, 1998a.Horticultural Aspects of New Cranberry Plantings. Univ. Of Massachusetts,Cranberry Experiment Station, 2p.
DeMoranville, C.J., 1998b. Cultural Practices in Cranberry Production, Sanding and Pruning. İn: in: Cranberry Production. A Guide ForMassachusetts. (Edited by : Sandler,
H.A.) Cranberry Exp.Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 6-10p.
DeMoranville, C.J., 1998c.Harvesting and Handling Cranberries. in: in: Cranberry Production. A Guide ForMassachusetts. (Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of MassachusettsExt, 1 l-13p.
DeMoranville, C.J., 1998d.Frost Management, in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts. (Editedby : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 31-34p.
DeMoranville, C.J., 1998e.Flood Management in: in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts.(Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of MassachusettsExt.,35-39p.
DeMoranville, C.J., 1998f. Cranberry Nutrition and fertilizers. in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts.(Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of MassachusettsExt., 81-85p.
DeMoranville, C, 1998g.Fertilizing A New Cranberry Bog. Univ. Of Massachusetts, Cranberry ExperimentStation, 2p.
DeMoranville, C, 2000. Bestmanagement Practices Guide for Massachusetts Cranberry Production. CranberryExp. Station, Univ. Of Massachusetts, 5p.
DeMoranville, C.J., Caruso,F.L., 1998. Influence of Weather on Cranberry Crop Production and Quality. in:in: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts. (Edited by : Sandler,
H.A.) Cranberry Exp.Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 14-22p.
DeMoranville, C.J., Sandler,H.A., Caruso, F.L., 2001. Planting New Cranberry Beds: Recomrnendations andmanagement. Univ. Of Massachusetts Cranberry Exp. Station, 6p.,
Evans, E., Spivak, M., 2005.Cranberry Pollination. The Cranberry Connection., 3(2) :l-2.
Elaine, M.D., 2003. Usingand Preserving Cranberries. National Center for Home Food Preservation. 4p.
Hanson, E., 1999. ChemicalCharacteristics of Cranberry Water Sources. Michigan State Univ. 5p.
Özgen, M., J.P. Palta, andJ.D. Smith. 2002. Ripeness stage at harvest influences postharvest life of cranberry fruit: physiological and anatomicalexplanations. Postharvest Biol. Tech. 24: 291-299.
Özgen, M., K. Farag and J.P.Palta. 2004. Lysophosphatidylethanolamine accelerates color development and promotes shelf life of cranberries. HortScience 40(1): 127-130.
Patent, K.D., Booth, S.,2000. Crop Profile for Cranberries in Washington. Washington State Univ. Coop.Ext. Serv., 12p.
Prouse, C, Anderson, S.,1999. Basic Cranberries. Agriculture and Forestry: 233/20
Roper, R.T., Vorsa, N.,1997. Cranberry: Botany and Horticulture. Horticultural Reviews, 21: 215-251.
Sandler, H.A., 1998a. WeedConrtol and Bog Renovation, Weed Management in New Plantings. Univ. Of Massachusetts,Cranberry Experiment Station, 4p.
Sandler, H.A., 1998b. Botanical and Bog Descriptions. In: CranberryProduction. A Guide For Massachusetts. (Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 2-3p.
Sandler, H., DeMoranville,C, Lampinen, B., 2004. Cranberry Irrigation Management. Cranberry Station, Univ. Of Massachusetts, 6p.
Trehane, J., 2004. Blueberries, Cranberries and Other Vaccinums.Timber Pres, Portland,Cambridge, 256p.
Xiao, S.D., Shi, T., 2003.Is cranberry juice effective in the treatment and prevention of Heliobacterpyloriinfection of mice. Chines J. of Digestive Diseases, 4: 136-139.
Yazar(lar):Mustafa Özgen , Hüseyin Çelik
Yayınlanan kitap/dergi:Türkiye V. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi (04-07 Eylül 2007, Erzurum)
Yayın Yılı:2007
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder