Kayısının Sistematiği
Takım : Rosales
Familya : Rosaceae (Gülgiller)
Alt Familya : Prunoidae
Cins : Prunus
Alt Cins : Prunophora
Tür : Prunus armeniaca L.
Son zamanlarda bazı sistematikçiler Prunus cinsinin birbirine benzemeyen çok sayıda tür içermesi nedeniyle kayısıyı Armeniaca cinsine dahil ederek A,rmeniaca vulgaris Lam. olarak isimlendirmektedir.
Bütün kayısı türleri 8 çift kromozoma (2n=16) sahiptir. Kayısıda P. armeniaca, P. sibirica, P. mandshurica ve P. mume ile tür içi melezlemede herhangi bir problem bulunmamaktadır. Fakat sadece bir kayısı erik melezi olan Prunus X dasycarpa türünde hem P. cerasifera ve hem de P. armeniaca ile yapılan geriye melezlemeler başarısız olmaktadır. Ayrıca türler arası melezlemelerde badem ve şeftaliye göre kayısı ile erik arasında yapılan çaprazlamalar daha kolay ve başarılı sonuçlar vermektedir.
Ünlü Rus sistematikçileri Vavilov ve Kostina kayısının doğal olarak yetiştiği birçok coğrafik bölgeyi dolaşarak selekte ettikleri kayısı materyalini Yalta Nikita Botanik Bahçesinde ve Taşkent Orta Asya Deneme İstasyonunda toplamışlardır. Yaklaşık 700 genotip üzerinde yapılan araştırma sonunda kültürü yapılan kayısıların büyük çoğunluğunun P. armeniaca L. türüne ait olduğu belirlenmiştir. Kayısının tohumla çoğaltılması ve yüzlerce yıl değişik ekolojik şartlarda yetiştirilmesi sonucu, sayıları bitki sistematikçilerine göre değişmekle birlikte 6-8 ekocoğrafik grup ve 13 bölgesel alt grup oluşmuştur. Kayısının ekolojik adaptasyon durumu dikkate alınarak yapılacak bir gruplandırma kayısı ıslahı üzerinde çalışma yapan araştırıcılara faydalı olacaktır.
Kayısının Ekocoğrafik ve Bölgesel Alt Grupları
Cungar-Zailiy Ekocoğrafik Grubu
Cungar ve Zailiy olmak üzere iki alt gruptan oluşmaktadır. Bu grup ilk dört ekocoğrafik grup içerisinde en ilkel olanıdır. Panfilov (Charskent) yakınlarındaki dağlık alanlar, Kazakistan’da Talty-Kurgan ve Alma-Alta Dağları ve Hinjiang’da Ining (Kuldja) bölgesinde yapılan seleksiyonları içermektedir. Volkova tarafından 1961-1968 yılları arasında bölgede yapılan bir araştırma sonunda topladığı kayısı tipleri bu grubu temsil eden örnekleri içermektedir. Kış soğuklarına dayanıklılık grubun en önemli özelliğidir.
Cungar dağlarındaki kayısılar genellikle küçük meyveli (10-15 g) olup büyük meyveli tipler kayısı ağacı varlığının % 1’den daha az kısmını oluşturmaktadır. Buna karşılık Zailiy dağlarında büyük meyveli kayısı tipleri (% 9) daha yaygındır. Meyvelerin % 33’ü turuncu, geriye kalan kısmı ise açık sarı meyve etine sahip olup meyveler kırmızı yanaklıdır. Kayısı tiplerinin çoğunda (% 88) çekirdek meyve etine yapışık değildir. Çekirdeklerin önemli bölümü (% 94’ü) acıdır. Grup içinde birkaç tane kendine verimli kayısı tipi bulunmaktadır.
Orta Asya Ekocoğrafik Grubu
Kayısının en eski formlarının yer aldığı en zengin gruptur. Afganistan, Belucistan, Keşmir ve Sinkiang, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’daki kayısı çeşitlerini kapsamaktadır.
Fergana, Upper Zeravşan, Semerkand-Şahrisiabz, Horezm ve Kopet-dağ olmak üzere 5 alt gruptan oluşur. Fergana alt grubuna Boban, Kandak, Keç-psar, Hurmai, Mirsandshali, Supkhany, Isfarak çeşitleri, Upper Zeravşan alt grubuna Sadifak, Iska-dari, Tuliaki, Hosravşai, Badami, Ahrori ve Arzami çeşitleri, Semerkand-Şahrisiabz alt grubuna Samarkandski Samyi Ranniy çeşidi, Horezm alt grubuna Kızıl-nukul, Ak-nukul ve Kızıl Palvan çeşitleri ve Kopet-dağ alt grubuna ise Aşkabat çeşidi örnek olarak verilebilir.
Grubun ağaçları kuvvetli ve uzun ömürlüdür. Taç yapısı ince fakat sayıca fazla olan sürgünlerden oluşmaktadır. Ağaçları kurak şartlara dayanıklı fakat topraktaki rutubet noksanlığına karşı hassastır. Bu yüzden genellikle kayısı bahçelerinde sulama yapılır. Tomurcuklar uzun kış dinlenme periyoduna sahip olup kış sonunda dalgalanma gösteren sıcaklıklara dayanıklıdır. Çiçeklenme için yüksek sıcaklık toplamına ihtiyaç gösterdiğinden ağaçlar geç çiçek açmaktadır. Fidanlarda gençlik kısırlığı dönemi oldukça uzundur.
Orta Asya kayısılarının çoğu kendine uyuşmaz olup meyveleri küçük veya orta büyüklüktedir. Bu gurubun en önemli özelliklerinden birisi de uzun bir meyve olgunlaşma periyoduna sahip olmasıdır. Meyve hasadı Mayıs ayından başlayıp Eylül sonuna kadar devam etmektedir. Genellikle tatlı olan tohumları ya çerez olarak tüketilmekte veya az miktarda da olsa yemeklik yağ üretiminde kullanılmaktadır. Meyvede kuru madde miktarı oldukça yüksek olup bazı çeşitlerde suda çözünür kuru madde miktarı (SÇKM) % 30’un üzerindedir. Meyveleri sofralık ve kurutmalık olarak değerlendirilmektedir.
Hasat zamanı meyvelerin dal ile bağlantısı oldukça iyi olup kurutmalık kayısılar genellikle ağaç üzerinde kuruduktan sonra toplanmaktadır. Fungal hastalıklardan monilya (Sclerotinia laxa) ve kızıl leke (Coryneum beyerinckii) hastalıklarına hassas olduğundan nemli iklim bölgelerinde yetiştiriciliği kısıtlıdır.
İran-Kafkasya Ekocoğrafik Grubu
Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Dağıstan, İran, Irak, Suriye, Kuzey Afrika, İspanya ve İtalya’nın bazı bölgelerindeki lokal kayısı seleksiyonlarını içerir. İran-Kafkasya, Dağıstan ve Kuzey Afrika olmak üzere üç bölgesel alt gruptan oluşur. İran-Kafkasya alt grubuna Hacıhaliloğlu, Hasanbey, Erevani (Şalak), Sateni, Spitak, Malayer ve Damavand çeşitleri, Dağıstan grubuna Hekobarsh, Bakour, Amor Leuch çeşitleri örnek verilebilir.
Bu grubun ağaçları Orta Asya grubunun ağaçları gibi güçlü ve uzun ömürlü değildir. Daha kalın dallara, uzun sürgünlere, geniş ve parlak yapraklara sahiptir. Ağaçları kış soğuklarına hassastır. Çiçek tomurcukları düşük soğuklama isteğine sahip olduğundan ağaçlar ilkbaharda erken çiçek açar. Çeşitlerin büyük çoğunluğu kendine verimsizdir.
Meyveler iri ve Orta Asya grubunun aksine ağaçlar her yıl düzenli meyve verme eğilimindedir. Grup içerisinde beyaz, krem ve sarı meyve etine sahip çeşitler çoğunluktadır. Genellikle tohumları tatlıdır. Yüksek şeker içeriğine sahip küçük meyveli çeşitler kurutulurken daha büyük meyveli çeşitler sofralık veya konservelik olarak değerlendirilmektedir.
Avrupa Ekocoğrafik Grubu
Orijin bakımından en genç ve en az kayısı çeşidine sahip gruptur. Batı, Doğu ve Kuzey Avrupa olmak üzere üç bölgesel alt grubu bulunmaktadır. Batı Avrupa alt grubuna Canino, Rouge du Rousillon, Montedoro, Cafona, Harcot, Veecot, Royal ve Monqui çeşitleri, Doğu Avrupa grubuna Hungarian Best ve Ananassa
çeşitleri, Kuzey Avrupa gurubuna ise Ukrayna “Zerdali “ tipi örnek olarak verilebilir. Avrupa, Kuzey Amerika, Güney Afrika ve Avustralya’da yetiştirilen kayısı çeşitleri bu gruba aittir. Ağaçları zayıf gelişmekte ve erken meyveye yatmaktadır. Çiçek tomurcuklarının soğuklama gereksinimi düşük olmasına karşılık kış dinlenme dönemindeki soğuklara oldukça dayanıklıdır. Bazı zerdaliler oldukça uzun bir çiçeklenme dönemine sahiptir. Çiçeklenme dönemine rastlayan donlardan çiçeklerin bir bölümü zarar görse bile yeni açan çiçekler bir miktar ürünün hasadına imkan vermektedir.
Perfection, Riland, Skaha, Chuthagold, Szegedi Mammuth, Cegledi Orias, Ligeti Orias, Prococe de Montplaisir ve Desforges dışındaki Avrupa çeşitlerinin çoğu kendine verimlidir. Meyve iriliği orta ile büyük arasında değişmektedir. Meyve kabuk rengi sarı ve turuncu olup çeşitler kayısıya özgü aromaya sahiptir. Orta Asya ve İran-Kafkasya grubu kültür çeşitlerine göre daha düşük şeker ve daha yüksek asit oranlarına sahiptir. Çeşitlerin çoğunun (Moorpark hariç) tohumları acıdır. Genel olarak Avrupa grubu, Orta Asya ve İran-Kafkasya grubuna göre fungal hastalıklara daha dayanıklıdır. Fakat grupta geniş bir genetik varyasyonun olmaması nedeniyle hasat dönemi kısadır. Orta Asya grubunun dört buçuk aylık meyve hasat periyodu ile karşılaştırıldığında bu grupta meyve hasadı bir ay gibi kısa bir süre içerisinde tamamlanmaktadır.
Kuzey Çin Ekocoğrafik Grubu
Kuzey Çin’in dağlık alanlarında P. armeniaca L.’nin doğal olarak bulunduğu kayısı tiplerini kapsamaktadır.
Doğu Çin Ekocoğrafik Grubu
Orta Çin ve Japonya’da bulunan birçok kayısı çeşidi ile birlikte P. armeniaca var. ansu türünü içermektedir.
Yukarıda özellikleri belirtilen 6 ekocoğrafik gruba ilave olarak bazı araştırıcılar Tibet ve Kuzeydoğu Çin olmak üzere iki ekocoğrafik gruptan daha bahsetmektedir. Bunlardan Tibet grubu P. armeniaca var. holosericea türüne ait kayısıları, Kuzeydoğu Çin grubu ise P. armeniaca, P. sibirica ve P. mandshurica türlerine ait kayısı çeşit ve tiplerini içermektedir.
Fakat üzerinde önemle durulması gereken konu Çin'de bulunan değerli gen kaynakları yakacak odun, kereste ve yeni tarla arazileri elde etmek amacıyla burada yaşayan insanlar tarafından hızla yok edilmektedir. Birçok bölgede ise tohumdan yetiştirilmiş zerdali tiplerinin yerini ıslah edilmiş kayısı çeşitleri almaktadır. Çin'de yok edilen kayısı kaynaklarının biran önce kapsamlı
seleksiyon çalışmaları ile incelenerek değerli gen kaynaklarının koruma altına alınması gerekmektedir.
Kayısı Türleri
Prunus armeniaca L.
Dünyada yetiştiriciliği yapılan kayısıların büyük çoğunluğu Prunus armeniaca L. türüne aittir. Prunus armeniaca L.' nin Çin Setti’nin bulunduğu Kuzey ve Kuzeydoğu Çin’in dağlık alanları ile Mançurya’da (Hisingan Şan, İn Şan, Ala Şan, Nan Şan) ortaya çıktığına inanılmaktadır. Bu alan aynı zamanda başka bir kayısı türü olan Prunus sibirica L.' nin güneydeki yayılma alanı ile çakışmaktadır. Hinjiang Otonom Bölgesindeki Tyan-Şan Dağları, Orta Asya’da Cungar ve Zailiy Dağlarında türe ait yabani kayısılar doğal olarak yetişmekte ve kayısı ağaçları ormanlar halinde bulunmaktadır. Bu bölge P. armeniaca L.’ nin ikinci vatanı olarak kabul edilmektedir. Orta Asya, Afganistan, Keşmir, İran, Türkiye ve Trans-Kafkasya’da tohumdan yetiştirilen fidanlarla tesis edilmiş kayısı bahçeleri geniş alana yayılmış olup bu bölgelerde çok değerli gen kaynakları mevcuttur.
Prunus armeniaca L. türüne ait ağaçlar genellikle 10-15 metre yüksekliktedir. Ağaçlar daha ziyade kurak, taşlı ve kıraç topraklardan hoşlanır. Buna karşılık ağaçlar nemli iklim koşulları ve yüksek taban suyundan zarar görür. Oval, kalp veya eliptik şekilli yaprakların kenarları dişlidir. Kırmızı ve uzun yaprak saplarının üzerinde 1-5 adet siğil bulunur. Çiçekleri beyaz veya pembe renkli olup erken çiçek açmaktadır. Ağaçları ve dinlenme dönemindeki tomurcukları -25, -30 ºC’ a dayanabilmektedir.
Yabani kayısı ağaçlarının meyvesi yenilebilir durumda olup lifli meyve etine sahiptirler. Meyve yendikten sonra ağızda acı bir tat bırakır. Çekirdek meyve etine yapışık veya serbest haldedir. Yetiştiriciliği yapılan kayısı çeşitlerinde meyve ağırlığı 25-60 g arasında değişmekte, nadiren 100 gramın üstünde meyvelere rastlanmaktadır. Fakat Çin’de meyve ağırlığı 200 gramdan daha büyük kayısı çeşitlerin bulunduğu bildirilmektedir. Meyve et rengi beyaz, krem, sarı veya koyu turuncudur. Yine tür içinde tüysüz meyvelere sahip tiplere rastlanmaktadır.
Prunus armeniaca var. ansu Maxim. (Ansu Kayısısı)
“Şeftali benzeri kayısılar” da denilen P. ansu’ nun anavatanının Batı Siçuan Bölgesi ve Doğu Tibet olduğu tahmin edilmektedir. Rutubetli iklime sahip Doğu Çin, Güney Kore ve Japonya’da yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bazı
araştırıcılar bu türün Prunus armeniaca L.' den türediğini ileri sürmektedir. Rutubetli koşullara iyi adapte olduğundan pomologlar gibi botanikçiler de P. ansu’yu ayrı bir tür alarak grublandırmışlardır. Ağaçları çiçek monilyası ve çil hastalığı başta olmak üzere birçok fungal hastalığa dayanıklıdır.
Yaprakları P. armeniaca L.' ye göre daha eliptiktir. Çekirdek meyve etine yapışık olmayıp meyve küçük, 2-3 cm çapında, ekşi fakat yenilebilir durumdadır. Çok sayıda çeşidi Japonya ve Çin’de tanınmakta ve yetiştirilmektedir. Türe ait Japon kayısı çeşitleri pembe çiçeklidir. Prunus armeniaca L.' ye göre daha büyük meyveli, az veya çok ekşi olup ağaçları daha sağlıklıdır. Bu kayısıların Japonya’ya M.S. 800’lü yıllarda Budist Rahipler tarafından getirildiği sanılmaktadır.
Prunus mume (Sieb.) Sieb. et Zucc. (Japon Kayısısı)
Orta Çin’in dağlık alanların doğal bitkisidir. Bu bölgenin iklimi P. armeniaca’nın doğal olarak bulunduğu alanlara göre daha sıcak ve nemlidir. Ağaçların habitüsü küçük (8 metre yüksekliğinde) ve çalımsı formdadır. Ağaçlar gri veya yeşil renkli kabuğa sahiptir. Yıllık sürgünleri yeşildir. Ağaçları nemli iklim ve toprak şartlarına karşı dayanıklı fakat soğuğa hassastır. P. mume genel olarak hastalıklara dayanıklı olsa bile bazı hastalıklara (örneğin Xanthomonas spp.) hassastır. Oval şekildeki yaprakların kenarları ince dişlidir. Erken ve güzel açan çiçekleri nedeniyle birçok P. mume çeşidi süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Çiçekler tekli veya çiftlidir. Çiçek rengi beyaz, pembe veya Kankobai, Kobai ve Yaezakikanko çeşitlerinde olduğu gibi kırmızıdır. Bazı çeşitler (Bagigo, Gyokuei, Kamukai) yenilebilir meyveye sahip olmasına karşılık çoğunluğu reçel veya konserve yapılmayacak kadar çok asitlidir. Bu gibi meyveler likör veya salamura imalatında kullanılmaktadır. Meyve ağırlığı 3 g (Koume) ile 63 g (Bungo Single) arasında değişmektedir. Meyve yuvarlak şekilli, çekirdek meyve etine yapışık ve tatlıdır. Meyve eti yeşil veya sarı renkte, sert, kuru ve ekşidir.
Prunus sibirica L. (Sibirya Kayısısı)
Kayısı türleri içinde en geniş yayılma alanına sahiptir. Yayılma alanı Baykal Gölü, Mançurya, Kuzey Kore, Gobi Çölünün güney ve kuzeyindeki dağlık alanlar, Selenge Irmağı, güneyde Moğolistan dağları Kuzey Çin’in batısında bulunan Yellow ırmağına uzanır. Bazı araştırıcılar Prunus davidiana Carr.’ı bu türe dahil etmektedirler. Ağaçları küçük, çalımsı formda (1-3 m yükseklikte) olup kurağa dayanıklıdır. Ağaçları ve tomurcukları kış dinlenme döneminde –40, -50 ºC’ a kadar düşen soğuklara dayanır. Islah çalışmalarında soğuklara dayanıklı çeşitlerin elde edilmesinde kullanılır. Kısa dinlenme periyoduna sahip olması ve çiçeklenmesi için daha düşük sıcaklık toplamına ihtiyaç göstermesi nedeniyle P. armeniaca L.' ye göre daha erken çiçek açmaktadır.
Yaprakları uzun-oval şekillidir. Çiçekleri çoğunlukla pembe, nadiren beyazdır. Meyve küçük, 1.2-2.5 cm çapında ve çekirdek meyve etine yapışık değildir. Meyve yuvarlak şekilli, meyve eti sert dokulu, ekşi veya acı, kuru ve çoğunlukla yenilmez durumdadır. İnce meyve etine sahip olup (3 mm kalınlığında) çoğunlukla olgunlaşma periyodunun sonlarına doğru meyve eti çatlamakta, bademde olduğu gibi çekirdek düşmektedir.
Prunus mandshurica (Maxim.) Koehne (Mançurya Kayısısı)
Doğu Mançurya, Kuzey Kore ile kuzey-doğudaki Uzuri ve Amur ırmaklarının dağ eteklerinde rastlanır. Bu alanlarda yabani ve kültüre alınmış formlara rastlamak mümkündür. Bazı araştırıcılar kayısının bir alt türü olduğunu düşünmektedir. Prunus armeniaca L. ile birlikte bulunduğu alanlarda bu iki türün doğal melezlerine rastlanmaktadır. Ağaçlar büyük (10-20 m yükseklikte) ve –40, -45 ºC soğuklara dayanıklıdır. Prunus sibirica gibi kış dinlenme periyodu ve dinlenme sonrası sıcaklık gereksinimi düşüktür.
Yapraklar büyük, oval şekilli, koyu yeşil renkli ve yaprak kenarları keskin dişlidir. Çiçekler büyük (2-5 cm çapında), pembe renkli ve bir cm uzunluğunda çiçek saplarına sahiptir. Meyve küçük (2.5 cm çapında) ve ince sarı renkli meyve etine sahiptir. Meyve eti P. sibirica’ya göre daha fazla olup ekşi tatta ve meyve et dokusu büzülmüştür. Nadiren büyük meyveli ve yenilebilir tatta meyvelere rastlanır. Çekirdek yuvarlak şekilli ve çoğunlukla acıdır.
Prunus davidiana Carr.
Bazı araştırıcılar Prunus sibirica’ya benzediğini ve Prunus sibirica Var. davidiana olarak sınıflandırmanın daha doğru olacağını ileri sürmektedir. P. davidianaPekin yakınlarında toplanan materyalden tanımlanmıştır. Yayılma alanı Kuzeydoğu Çin, Güneydoğu Mançurya, ve Kuzey Kore’nin ılık ve rutubetli dağlık alanlarıdır.
Prunus X dasycarpa Ehrh. (Siyah veya Mor Kayısı)
Prunus armeniaca ve Prunus cerasifera’nın doğal melezi olduğu konusunda görüşler vardır. Bu iki türün bir arada bulunduğu bölgelerde daha sık rastlanır. Türe ait kayısı çeşitleri (Örneğin Tlor-tsiran, Aleksander Çerniy ve Purpurovıy ranniy) Orta Asya, Keşmir, Afganistan, Belucistan, İran ve Trans-Kafkasya’da yetiştirilmektedir. Ağaçları P. armeniaca L.' ye göre daha küçük, fungal hastalıklara ve soğuklara dayanıklıdır. P. armeniaca L.' ye göre daha geç çiçek açmaktadır.
Küçük ve dar olan yaprakları daha çok erik yaprağına benzer. Çiçekleri küçük, beyaz ve gösterişlidir. Meyve küçük, çekirdek meyve etine yapışık, meyve kabuğu koyu mor, bazen sarı renkte, meyve et rengi sarı veya kırmızı olup meyveler mayhoş tattadır. Meyveleri kısa tüylü olup bademe benzer. Diğer kayısı türlerinin aksine meyveler 7-12 mm uzunlukta ve incedir.
Prunus armeniaca var. holosericea Batal. (Tibet Kayısısı)
Çin’in Doğu Tibet ve Batı Sichuan Bölgelerinde doğal olarak yetişmektedir. Ağaçları küçük, 3-5 m yüksekliktedir. Yaprakları uzun-oval şekilli ve kısa yaprak saplarına sahiptir. Yaprak damarlarının üzerinde türe özgü kırmızı tüyler bulunur. Meyve orta büyüklükte, meyve eti ince, çekirdekleri büyük ve oval şekillidir. Çekirdekleri P. mume'ye göre daha ufaktır. Bu türe ait seleksiyonlar batıdaki araştırıcıların koleksiyonlarında bulunmamaktadır. Japonya’nın kuzeyinde bulunan kayısı çeşitlerinin P. holosericea’dan türediği sanılmaktadır.
Prunus brigantiaca Vill. (Briancon Kayısısı-Alp Eriği)
Bazı araştırıcılar tarafından önceleri kayısının bir tipi olarak kabul edilmiş, fakat sonradan bir tür olduğu anlaşılmıştır. Türe ait tohumlar parfüm yapımında hammadde olarak kullanılır. Fransa’nın güneydoğusundaki Alp’lerin yamaçlarında küçük ağaçlar şeklinde doğal olarak yetişmektedir. Meyveleri küçük, sarı renkli, yuvarlak şekilli olup meyve eti liflidir. Tomurcuklarda birden fazla çiçek bulunmakta ve geç çiçek açmaktadır. Bazı araştırıcılar P. brigantiaca’nın morfolojik özellikleri ve P. ceresifera ile çaprazlamadaki başarısı nedeniyle bu türü erik olarak sınıflandırmanın daha doğru olacağını ifade etmektedirler.
YERLİ VE YABANCI KAYISI ÇEŞİTLERİ
|
Bugün dünyada 1750’nin üzerinde kayısı çeşidi ve melezi bulunmakla birlikte her ülkede ekonomik anlamda yetiştiriciliği yapılan kayısı çeşidi sayısı 5-10’u geçmemektedir. Bu bölümde ülkemizde ve yurtdışında yetiştirilen önemli bazı kayısı çeşitlerinin özellikleri verilmiştir.
Yerli Kayısı Çeşitleri
Hacıhaliloğlu
Malatya’nın en önemli kurutmalık kayısı çeşididir. Malatya’daki kayısı ağacı varlığının yaklaşık % 73’nü oluşturur. Tahmini olarak 1900’lü yılların başında Malatya’nın 12 km kuzey- doğusundaki H.Haliloğlu çiftliğinde bir seleksiyon sonucu bulunmuştur.
Ağaçları yüksek boylu, dik, dalları yayvan, çok kuvvetli ve çabuk büyür. Kuvvetli ve sulanan topraklarda her yıl ürün verir. Beyaz renkli çiçeklere sahiptir. Verimi orta, dona, kurağa ve hastalıklara (monilya ve çil) karşı hassastır. İyi bakılmayan ağaçlar peryodisite gösterme eğilimindedir. Zayıf topraklarda ve kurak şartlarda abortif dişi organ oluşturur, çiçek tozlarının çimlenme yüzdesi düşer.
Hacıhaliloğlu kayısı çeşidi içerisinde meyve rengi, şekli, ağırlığı, SÇKM miktarı ve ağaç verimi bakımından geniş varyasyonlar bulunmaktadır. Malatya Meyvecilik Araştırma Enstitüsü tarafından yürütülen “Hacıhaliloğlu Çeşidinde Klon Seleksiyonu” çalışmasıyla kaliteli klonlar seçilmeye çalışılmaktadır.
Meyveleri orta irilikte, 25-35 g ağırlıkta, meyve şekli oval, simetrik, meyve kabuk (L65.59 a+9.54 b+41.4) ve et rengi sarı, kırmızı yanak oluşturma eğilimindedir (Şekil 1). Meyve kabuğu incedir. Meyvelerin yola dayanımı iyidir. Meyve eti sert dokuludur. Meyve az sulu, çok tatlı, aromalı, pH 4.5-4.8, Suda çözünür kuru madde miktarı (SÇKM) % 24-28 ve toplam asitlik % 0.20-0.40’dır. Çekirdek şekli oval, 1.7-2.2 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Malatya’da Temmuz ayının ikinci haftasında olgunlaşır. Soğuklama gereksinimi 850-1000 saattir.
Meyveleri ağaç üzerinde kademeli olgunlaşır. Önce ağacın üst, sonra orta, en son ise alt dallardaki meyveler olgunlaşır. İyi güneş almayan ağaçlarda bu kademeli olgunlaşma çok daha barizdir. Hasat bu olgunlaşmaya paralel olarak 2 veya 3 defada yapılmalıdır. Aksi taktirde kurutma randımanı düşer.
Olgunlaşan meyvede meyve eti uçtan itibaren yumuşar ve sulanır. Hasat zamanı meyvenin dalla bağlantısı orta düzeydedir. Yaş meyveleri yüksek şeker içeriğinden dolayı fazla miktarda özellikle aç karnına yendiğinde bağırsakları bozar, ishal yapar. Doğal bir müshil ilacı özelliğine sahiptir. İshal birkaç tane bademi yenilerek önlenir.
Çekirdeklerinden kuvvetli ve homojen çöğürler elde edilir. Hacihaliloğlu çeşidinin çekirdeğinden yetişen ağaçlara halk arasında “Yeğen” denir. Yeğen'in çekirdekleri tatlı olup meyveleri Hacıhaliloğlu'na benzemekle birlikte SÇKM miktarı ve kuru kayısı randımanı daha düşüktür.
Hasanbey
1930 Yılında Malatya’nın eski Belediye Başkanlarından Hasan Derinkök’ün bahçesinde bulunan Malatya’nın en önemli sofralık kayısı çeşididir. Çeşidin SÇKM miktarı yüksek olması nedeniyle önceleri kurutularak değerlendirilmiş fakat daha sonra çeşidin turfanda, iri meyveli ve yola dayanımının iyi olması nedeniyle son yıllarda sofralık tüketimi bir hayli artmıştır. Ayrıca meyvenin heterojen olgunlaşması ve kükürt odasında diğer çeşitlere göre kükürt dioksidi daha geç absorbe etmesi gibi kurutma için olumsuz özelliklerinden dolayı kurutmalık olarak değerlendirme şekli günümüzde azalmıştır.
Ağaç şekli yayvan olup kuvvetli büyür. Dalları sarkıktır. Ağaçların verimliliği orta düzeydedir. Meyve kalp şeklinde, iri, 40-55 g ağırlığında, meyve eti sert dokulu ve tatlıdır. Meyve kabuk (L63.43 a+9.02 b+40.9) ve et rengi sarıdır. SÇKM miktarı % 18-22, pH 4.9-5.1 ve toplam asitlik % 0.10-0.20’dir. Çekirdek uzun-oval, 2.0-2.8 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Malatya’da Haziran sonu Temmuz başında olgunlaşır. Diğer çeşitlere göre erkencidir. Meyvesinin iri, gösterişli ve yola dayanımının iyi olması nedeniyle büyük tüketim merkezilerine gönderilmeye uygun bir çeşit olup pazarda yüksek fiyatlardan alıcı bulmaktadır.
Meyve heterojen olgunlaşır. Meyvenin bir yanağı olgunlaşıp yumuşadığı halde diğer yanağı ham ve serttir. Kükürtlenerek kurutulacak meyvelerin tam olgunlaşması beklenmeden hasat edilip kükürt odalarında diğer çeşitlere göre daha uzun süre bekletilmesi gerekir. Aksi durumda çeşit daha az kükürt absorbe edeceğinden kurutma sonrası meyve rengi kırmızı veya açık turuncu renkte olur. Çeşidin soğuklama gereksinimi 950-1600 saattir. Olgunlaşan meyvelerin dalla bağlantısı zayıfladığından hafif bir rüzgarda bile fazla döküm yapar. Meyveleri çil hastalığına dayanıklıdır. Bazen meyve koparıldığında sap çukuru parçalanmaktadır.
Kabaaşı
Malatya’da 1970’li yıllarda yapılan bir seleksiyon çalışması sonucu bulunmuş kurutmalık bir kayısı çeşididir. Son yıllarda Malatya ve çevresinde geniş miktarda yetiştirilmeye başlanmış, Malatya'da ağaç sayısı bakımından Hacıhaliloğlu çeşidinden sonra ikinci sıraya yerleşmiştir.
Ağaçları orta büyüklükte, dik ve kuvvetli gelişir. Ağaç verimliliği orta düzeydedir. Meyve orta irilikte, 30-35 g ağırlığında, meyve oval şekilli, meyve kabuk (L66.71 a+12.70 b+43.08) ve et rengi sarıdır. Meyve tatlı, pH 3.8-4.6 ve toplam asitlik % 0.30-0.45, SÇKM miktarı % 24-26’dır. Meyve eti sert dokuludur. Çekirdek şekli oval, 1.9-2.4 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Malatya’da Temmuz ayı ortasında olgunlaşır.
Ağaçları çiçek monilyasına hassas olup, çil hastalığına ve dona dayanımı Hacihaliloğlu çeşidine göre daha iyidir. Genç fidan döneminde kuvvetli sürgün verir ve dalları gevrektir.
Soğancı
Malatya Zirai Araştırma İstasyonu tarafından yapılan bir seleksiyon çalışması sonucu merkeze bağlı Tecde köyünde Tosunoğlu ailesinin bahçesinde bulunmuştur. Tosunoğlu ve Soğanoğlu gibi sinonimleri bulunmaktadır.
Ağaçları iri, dik-yayvan şekilli olup orta derecede verimlidir. Meyveleri 28-38 g ağırlığında, yuvarlak şekilli, meyve kabuk (L59.64 a+12.12 b+35.85) ve et rengi sarıdır. Meyve tatlı, pH 4.5-4.7, SÇKM miktarı % 23-26 ve toplam asitlik % 0.28-0.35’dir. Meyve eti sert dokuludur. Çekirdek yuvarlak şekilli, 1.8-2.2 g ağırlığında ve tatlı olup meyve etine yarı yapışıktır. Malatya’da Temmuz ayının ikinci haftası olgunlaşır
Meyveleri parlak ve gösterişli olduğundan son zamanlarda sofralık olarak tüketimi artmıştır. Hasat zamanı meyvenin dalla bağlantısı zayıf olduğundan fazla miktarda döküm yapar. Meyveleri olgun hasat edildiğinde kükürt gazını absorbe etmesi zayıflar ve çekirdeği çıkarılırken meyve eti parçalanır. Bu yüzden kurutulacak meyveler aşırı olgunlaşmadan hasat edilmelidir.
Çataloğlu
Malatya’nın kurutmalık kayısı çeşididir. Dik-yayvan habitüse sahip Çataloğlu çeşidinin dalları aşağı doğru sarkıktır. Ağaçları verimlidir. Ağaç gövdesi gri, dalları açık kahve rengindedir. Meyvesi orta irilikte, 25-35 g ağırlığında, oval şekilli, meyve kabuk (L65.80 a+9.10 b+36.9) ve et rengi sarıdır Meyvenin güneş gören kısmında kırmızı yanak oluşturur. Meyve eti sert, tatlı, lezzetli, az sulu ve meyve simetrik iki parçadan oluşur. SÇKM miktarı % 24-28, pH 4.5-4.9 ve toplam asitlik % 0.10-0.25 arasında değişir. Çekirdek oval şekilli, 1.7-2.1 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Hasanbey kayısı çeşidinden sonra çiçek açar, Malatya şartlarında Temmuzun ikinci haftası olgunlaşır. Çataloğlu çeşidi Hacıhaliloğlu çeşidine çok benzer, çoğu kere birbirleriyle karıştırılır. Gerçekten de renk, şekil ve görünüş bakımından birbirlerini andırlar. En önemli farkları Çataloğlu meyvesinde daha az tüy bulunur, bu yüzden meyve daha parlaktır.
Çöloğlu
Malatya’nın sofralık ve kurutmalık kayısı çeşididir. Çöloğlu hoş kokulu ve güzel aromaya sahip olup ağızda güzel tat bırakır. Orta büyüklükteki ağaçların dalları yayvan ve açık olup kuvvetli gelişir. Ağaçları kurağa dayanıklı fakat çil ve monilya hastalıklarına karşı hassastır. Ağaç verimliliği orta düzeydedir.
Meyve yuvarlak şekilli, 25-35 g ağırlığında, karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L66.9 a+14.81 b+37.9) ve et rengi sarıdır. Meyve çok tatlı ve yumuşak dokuludur. pH 4.7-5.1 ve SÇKM miktarı % 22-25 arasında değişir. Çekirdek şekli yuvarlak, 1.9-2.3 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yapışık değildir (Şekil 6). Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci haftası olgunlaşmaya başlar. Olgunlaşma zamanı meyveleri uç kısmından yumuşamaya başlar. Meyve hasat süresi kısa olup zamanında hasat edilmezse fazla döküm yapar. Uzak mesafelere taşınmaya tahammülü yoktur. Sofralık olarak tüketilmesinin yanı sıra reçel yapımına ve kabuk şeklinde kurutmaya uygundur.
Alyanak
İzmir’in erkenci sofralık kayısı çeşididir. Ağaç şekli yayvan olup, kuvvetli büyür. Ağaç verimliliği yüksektir. Meyveler 30-45 g ağırlığında, basık oval şekilli, meyve kabuk (L60.98 a+15.49 b+44.38) ve et rengi turuncu olup kuvvetli şekilde kırmızı yanak oluşturur. Meyve belirgin şekilde asimetrik iki parçadan oluşur.
Meyveleri mayhoş, yumuşak dokulu, pH 3.5-3.9, SÇKM miktarı % 12-14 ve toplam asitlik % 0.9-1.1’dir. Çekirdek yassı-oval şekilli, 2.5-3.2 g ağırlığında, acı ve meyve etine yapışık değildir. Malatya şartlarında Haziran sonu Temmuz ayının birinci haftasında olgunlaşır.
Şalak (Aprikoz)
Iğdır ve Kağızman bölgesinin sofralık kayısı çeşididir. Bu çeşidin orijini tam olarak bilinmemektedir. Ermenistan’da bu çeşide Erevani denmektedir. Yayvan taçlı fakat çok kuvvetli büyüyen ağaçlar meydana getirir. Ağaçları çok verimlidir.
Meyve şekli eliptiktir. Meyve oldukça iri olup ortalama meyve ağırlığı 50-65 g arasında değişir. Meyve kabuk (L64.78 a+10.13 b+39.63) ve et rengi sarıdır. Meyve tatlı ve meyve et dokusu orta sertliktedir. Meyve belirgin şekilde simetriktir. Çekirdekleri uzun şekilli, tatlı, 2.1-2.6 g ağırlığında ve meyve etine yapışık değildir. SÇKM miktarı % 17-20, pH 4.4-4.8 ve toplam asitlik % 0.30-0.50’dir. Erkenci bir çeşit olup meyveleri Malatya şartlarında Haziran ayının son haftasında olgunlaşmaya başlar.
Şekerpare
Ülkemizin birçok yerinde değişik kayısı çeşitlerine Şekerpare ismi verilmekle birlikte Iğdır Şekerparesi en tanınmış olanıdır. Iğdır ve çevresinde sofralık ve kurutmalık olarak yetiştirilmektedir. Ağaç şekli yayvan olup kuvvetli büyür. Ağaçları yüksek verimlidir.
Meyve ufak, 25-30 g ağırlığında, oval şekilli, meyve kabuk (L62.44 a+13.89 b+34.39) ve et rengi sarıdır. Meyve tatlı, et dokusu orta sertlikte olup meyveler belirgin bir şekilde kırmızı yanak oluşturur. Meyve kabuğu paslı ve beneklidir. Yuvarlak şekilli çekirdekleri tatlı olup 1.8-2.3 g ağırlığında ve meyve etine yapışık değildir. SÇKM miktarı % 20-25, pH 4.1-5.2 ve toplam asitlik % 0.20-0.30’dur. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayının birinci haftası olgunlaşmaya başlar. Soğuklama gereksinimi 950-1000 saattir.
Tokaloğlu-Erzincan
Erzincan’ın sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik şekilli olup kuvvetli gelişir. Meyveleri oval şekilli, 40-55 g ağırlığındadır. Meyve kabuk (L64.71 a+10.79 b+42.34) ve et rengi sarıdır. Tatlı yumuşak dokulu, SÇKM miktarı % 16-18, pH 2.5-3.8 ve toplam asitlik % 1.0-1.4’tür. Çekirdekleri eliptik şekilli, 2.4-3.0 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yarı yapışıktır. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayının birinci haftası olgunlaşmaya başlar. Çeşidin soğuklama ihtiyacı 950-1229 saattir.
Tokaloğlu-Yalova
Yalova’nın sofralık kayısı çeşididir. Dik-yayvan şekilli ağaçları kuvvetli gelişir. Ağaç verimliliği yüksektir. Meyve yuvarlak şekilli ve 35-50 g ağırlığındadır. Meyve kabuk (L59.78 a+10.92 b44.54) ve et rengi sarıdır. Meyvenin dikiş yeri belirgin ve simetrik iki parçadan oluşmuştur. Meyvelerin yanak oluşturma eğilimi zayıftır. Meyve tatlı, yumuşak dokulu, SÇKM miktarı 15-18, pH 3.4-3.9 ve toplam asitlik % 0.9-1.4’dür. Çekirdekleri yuvarlak şekilli, 2.2-2.7 g ağırlığında, acı ve meyve etine yapışık değildir. Meyveleri Malatya şartlarında Haziran ayının üçüncü haftası olgunlaşır.
Tokaloğlu-Konya Ereğli
Konya’nın sofralık kayısı çeşididir. Dik şekilli ağaçları orta kuvvette büyür. Ağaç verimliliği ortadır. Meyve kalp şeklinde, dikiş yeri belirgin ve asimetrik olup meyve ağırlığı 32-40 gram arasındadır. Meyve kabuk rengi turuncu (L65.90 a+14.11 b+43.03) ve et rengi sarıdır. SÇKM miktarı % 17-19, pH 3.9-4.5 ve toplam asitlik % 1.0-1.4’dür. Çekirdek oval şekilli, 2.2-2.7 g ağırlığında tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Malatya şartlarında Temmuz ayının 3. haftası olgunlaşır.
Şam
Ege bölgesinin erkenci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik şekilli olup zayıf gelişir. Ağaç verimi orta düzeydedir. Meyve şekli yuvarlak, 25-35 g ağırlığında, karın çizgisi belirgin ve simetriktir. Meyve kabuk (L67.33 a+12.46 b+38.90) ve et rengi sarı, meyve yumuşak dokulu ve az tatlıdır. Çekirdekleri iri, 2.2-2.8 g ağırlığında, acı ve meyve etine yapışık değildir. SÇKM miktarı % 12-15, pH 3.2-3.8 ve toplam asitlik 1.2-1.8'dir. Malatya şartlarında Haziran sonu-Temmuz başında olgunlaşır.
Turfanda İzmir
İzmir’in erkenci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik şekilli ve kuvvetli gelişir. Ağaçları çok verimlidir. Meyve oval şekilli, 35-40 g ağırlığında, mayhoş ve yumuşak dokuludur. Meyve kabuk (L56.23 a+10.06 b+38.72) ve et rengi sarıdır. Meyve karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. SÇKM miktarı % 13-15, pH 3.7-4.1 ve toplam asitlik % 1.1-1.5’dir. Çekirdek şekli oval, 2.1-2.5 g ağırlığında, acı ve meyve etine yapışık değildir. Meyveleri Malatya şartlarında Haziran ayının ikinci haftasından itibaren olgunlaşmaya başlar.
İri Bitirgen
Tekirdağ’ın geçci sofralık ve kurutmalık kayısı çeşididir. Zayıf gelişen ağaçları dik-yayvan şekillidir. Ağaç verimliliği ortadır. Meyve şekli oval, 33-40 g ağırlığında, az tatlı ve sert dokuludur. Meyve kabuk (L56.72 a+8.26 b+33.54) ve et rengi turuncudur. Meyve karın çizgisi belirgin ve asimetriktir. SÇKM miktarı % 18-21, pH 4.2-4.8 ve toplam asitlik 0.4-0.7’dir. Çekirdek şekli oval, 2.0-2.6 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci yarısı olgunlaşır.
İmrahor
Ege bölgesinin erkenci sofralık kayısı çeşididir. Dik şekilli zayıf büyüyen ağaçlara sahiptir. Ağaç verimliliği yüksektir. Meyveleri yuvarlak şekilli, 30-35 g ağırlığında, meyve karın çizgisi belirgin ve meyve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk rengi turuncu (L57.23 a+10.40 b+35.9) ve et rengi sarıdır. Meyve et dokusu yumuşak ve tatlıdır. Çekirdek yuvarlak şekilli, acı, 2.3-2.8 g ağırlığında ve meyve etine yarı bağlıdır. SÇKM miktarı % 14-15, pH 3.3-3.8 ve toplam asitlik % 0.8-1.2’dir. Malatya şartlarında Haziran sonu Temmuz başında olgunlaşır.
Karacabey
Bursa’nın erkenci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları yayvan şekilli olup zayıf büyür. Ağaç verimliliği yüksektir. Meyve kalp şeklinde, 35-45 g ağırlığında, meyve karın çizgisi belirgin ve simetriktir. Meyve kabuk (L61.17 a+9.48 b+44.24) ve et rengi turuncudur. Meyve kuvvetli yanak oluşturur. Meyve az tatlı ve gevrektir. SÇKM miktarı % 12-14, pH 3.4-4.0 ve toplam asitlik % 0.9-1.4 arasında değişir. Çekirdek oval şekilli, acı, 2.6-3.1 g ağırlığında ve meyve etine yarı bağlıdır. Malatya şartlarında Temmuz başında olgunlaşır.
Çiğli
İzmir’in sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları yayvan şekilli ve orta kuvvette gelişir. Ağaç verimliliği orta düzeydedir. Meyve şekli basık-yuvarlak, 20-25 g ağırlığında ve meyve simetrik iki parçadan oluşmuştur. Meyve kabuk rengi turuncu (L56.73 a+11.49 b+38.90), et rengi sarıdır. Meyve az tatlı ve yumuşak dokuludur. SÇKM miktarı % 14-15, pH 3.6-3.9 ve toplam asitlik % 1.2-1.5 arasında değişir. Çekirdek yuvarlak şekilli, tatlı, 1.6-2.0 g ağırlığında ve meyve etine yarı bağlıdır. Malatya şartlarında Temmuz ayının birinci haftasında olgunlaşır.
Sakıt 2
Akdeniz bölgesinin geçci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları küçük, yayvan taçlı ve zayıf gelişir. Ağaç verimliliği yüksektir. Meyve kalp şeklinde, 25-35 g ağırlığında , meyve karın çizgisi belirgin ve simetriktir. Meyve kabuk (L62.78 a+10.34 b+43.82) ve et rengi sarıdır. Meyve belirgin biçimde kırmızı yanak oluşturur. SÇKM miktarı % 17-20, pH 4.4-4.9 ve toplam asitlik % 0.5-0.8’dir. Çekirdek oval şekilli, tatlı, 1.6-2.0 g ağırlığında ve meyve etine yapışık değildir. Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci yarısında olgunlaşır.
Mahmudun Eriği
Erzincan’ın sofralık ve kurutmalık kayısı çeşididir. Ağaçları dik şekilli olup kuvvetli büyür. Ağaç verimliliği orta düzeydedir. Meyve oval şekilli, 35-50 g ağırlığında, meyve karın çizgisi belirgin ve simetriktir. Meyve kabuk (L67.55 a+11.76 b+46.90) ve et rengi sarı olup meyve kuvvetli yanak oluşturur. SÇKM miktarı % 24-26, pH 4.8-5.2 ve toplam asitlik % 0.3-0.5 arasında değişir. Çekirdek oval şekilli, 2.3-2.7 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Malatya şartlarında Temmuzun ikinci haftasında olgunlaşır.
Adilcevaz-5
Bitlis’in sofralık ve kurutmalık kayısı çeşididir. Ağaçları dik şekilli olup kuvvetli büyür. Meyve şekli oval, 40-50 g ağırlığında, karın çizgisi belirgin ve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L68.12 a+9.91 b+44.70) ve et rengi sarıdır. Meyve kırmızı yanak oluşturur. Meyve tatlı ve sert dokuludur. SÇKM miktarı % 26-28, pH 4.8-5.1 ve toplam asitlik % 0.5-0.7 arasında değişir. Çekirdek oval şekilli, tatlı, 2.1-2.5 g ağırlığında ve meyve etine yapışık değildir. Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci yarısında olgunlaşır.
Turfanda Eskimalatya
Malatya’nın çok erkenci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik şekilli olup kuvvetli büyür. Ağaç verimliliği yüksektir. Meyve şekli oval, 30-45 g ağırlığında, meyve karın çizgisi belirgin ve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L64.79 a+11.62 b+41.13) ve et rengi sarıdır. Meyve az tatlı ve yumuşak dokuludur. SÇKM miktarı % 13-15, pH 3.3-3.7 ve toplam asitlik 1.2-1.4 arasında değişir. Çekirdek yuvarlak, 2.5-3.0 g ağırlığında, acı ve meyve etine yarı bağlıdır. Malatya şartlarında Haziran ayının ikinci yarısında olgunlaşmaya başlar.
Çekirge 52
Bursa’nın sofralık kayısı çeşididir. Ağaçlar yayvan şekilli olup kuvvetli büyür. Meyve oval şekilli, 40-50 g ağırlığında, meyve karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L56.22 a+9.06 b+38.10) ve et rengi turuncudur. Meyve tatlı ve yumuşak dokuludur. SÇKM miktarı % 15-17, pH 3.9-4.1 ve toplam asitlik %1.1-1.6 arasında değişir. Çekirdek yuvarlak, 2.3-2.9 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine az bağlıdır. Malatya şartlarında Temmuzun birinci haftasında olgunlaşmaya başlar.
Hacıkız
Malatya’nın sofralık ve kurutmalık kayısı çeşididir. Ağaçları dik, dalları yayvan olup kuvvetli büyür. Ağaç verimliliği yüksektir. Meyve şekli oval, 30-40 g ağırlığında, kokulu ve gösterişlidir. Olgunlaştığında meyvenin zaman geçirilmeden hasat edilmesi gerekir. Aksi taktirde meyveler toplanmaya zaman bırakmadan kendiliğinden dökülür. Meyve karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L69.54 a+10.61 b+39.12) ve et rengi sarıdır. Meyve tatlı ve sert dokuludur. SÇKM miktarı % 18-21, pH 4.5-4.7 ve toplam asitlik % 0.3-0.5 arasında değişir. Çekirdek oval, 2.0-2.5 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine bağlı değildir. Meyveleri kükürtleme sırasında kükürt gazını kolay absorbe eder. Kabuk şeklinde kurutmaya uygundur. Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci haftası olgunlaşır.
İsmailağa
Malatya’nın sofralık ve kurutmalık kayısı çeşididir. Ağaçları dik olup kuvvetli büyür. Kurak ve kötü beslenme şartlarında peryodisite gösterir. Meyve şekli oblong, 40-50 g ağırlığında ve gösterişli meyvelere sahiptir. Meyve karın çizgisi belirgin ve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L55.90 a+15.24 b+40.21) ve et rengi sarıdır. Meyve tatlı ve sert dokuludur. SÇKM miktarı % 21-24, pH 4.4-4.6 ve toplam asitlik % 0.5-0.7 arasında değişir. Çekirdek uzun, 2.3-2.8 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine bağlı değildir. Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci haftası olgunlaşır. Meyveleri kükürt gazını zor absorbe ettiğinden kükürt odalarında daha uzun süre bekletilmesi gerekir.
Ethembey
Edirne’nin sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik olup orta kuvvetli büyür. Meyve kalp şeklinde, 30-40 g ağırlığındadır. Meyve karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L54.34 a+12.79 b+39.02) ve et rengi sarıdır. Meyve tatlı ve yumuşak dokuludur. SÇKM miktarı % 13-15, pH 3.6-3.9 ve toplam asitlik 0.9-1.3 arasında değişir. Çekirdek oval şekilli, 2.0-2.5 g ağırlığında, acı ve meyve etine bağlı değildir. Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci haftası olgunlaşır.
Kuru Kabuk
Malatya’nın sofralık ve kurutmalık kayısı çeşididir. Malatya ve çevresinde “gavur aşısı” da denmektedir. Meyveleri iri gösterişli ve kokuludur. Ağaçları verimli fakat monilya ve çil hastalığına hassastır. Çekirdeği çok iri olduğundan daha çok kabuk şeklinde kurutmaya uygundur. Yola dayanımı iyi olmadığından mahalinde tüketilir. Meyve oval şekilli ve 35-40 g ağırlığındadır. Meyve karın çizgisi belirgin ve asimetriktir. Meyve et (L56.40 a+11.45 b+39.12) ve kabuk rengi sarıdır. SÇKM miktarı % 14-17, pH 3.4-3.8 ve toplam asitlik % 1.1-1.4 arasında değişir. Çekirdek oval şekilli, tatlı ve 2.3-2.8 g ağırlığındadır. Malatya şartlarında Haziran sonunda olgunlaşır.
Yukarıda özellikleri verilen bu kayısı çeşitlerinin dışında Osmanonbaşı, Kokulu, İmamoğlu, Darende ve Sarılök gibi kayısı çeşitlerimiz bugün maalesef kaybolmuş durumdadır.
Yabancı Kayısı Çeşitleri
Paviot
Fransa’nın sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları yayvan şekilli olup kuvvetli büyür ve orta derecede verimlidir. Meyveleri orta irilikte, 30-50 g ağırlığında, basık yuvarlak şekillidir. Karın çizgisi belirgin ve meyve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve eti yumuşak dokulu, tatlı, sulu ve kokuludur. Meyve kabuk rengi turuncu (L60.55 a+23.07 b+41.77), et rengi sarıdır. Yuvarlak şekilli çekirdekleri acı ve meyve etine yarı yapışık olup ağırlığı 3.0-3.8 g arasındadır. SÇKM miktarı % 12-15, pH 3.5-4.2 ve toplam asitlik % 0.40-0.65’dir. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayı ortasında olgunlaşır.
Canino
İspanya’nın sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik-yayvan şekilli ve orta kuvvettedir. Ağaç verimliliği ortadır. Meyveleri orta irilikte, oval şekilli ve 30-40 g ağırlığındadır. Meyve eti yumuşak dokulu, tatlı ve suludur. Meyve karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L57.28 a+10.14 b+36.90) ve et rengi turuncudur. Oval şekilli çekirdekleri, 1.8-2.2 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yarı yapışıktır. SÇKM miktarı % 14-16, pH 3.5-4.2 ve toplam asitlik % 0.80-1.10’dur. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci haftasında olgunlaşır.
Stark Early Orange
ABD’nin erkenci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları çok dik şekilli ve kuvvetli büyür. Ağaç verimliliği ortadır. Meyveleri 45-55 g ağırlığında ve yuvarlak şekillidir. Meyve eti yumuşak dokulu, tatlı ve suludur. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L55.12 a+10.54 b+35.35) ve et rengi turuncudur. Yassı-oval şekilli çekirdekleri, 2.4-3.0 g ağırlığında, acı ve meyve etine yapışık değildir. SÇKM miktarı % 13-15, pH 3.1-3.5 ve toplam asitlik % 0.90-1.10 arasında değişir. Meyveleri Malatya şartlarında Haziran ayının sonlarında olgunlaşır.
Hungarian Best
Macaristan’ın sofralık kayısı çeşididir. Ağaç şekli yayvan olup kuvvetli gelişir. Ağaç verimliliği oldukça yüksektir. Meyveleri 35-45 g ağırlığında ve yuvarlak şekillidir. Meyve tatlı ve yumuşak dokuludur. Meyve karın çizgisi belirgin ve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L57.80 a+12.59 b+37.55) ve et rengi turuncudur. Yuvarlak şekilli çekirdekleri, 2.2-2.6 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine az bağlıdır. SÇKM miktarı % 14-16, pH 3.6-4.0 ve toplam asitlik % 1.20-1.50’dur. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuzun ikinci yarısı olgunlaşır.
Cafona
İtalya’nın sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik-yayvan şekilli ve orta kuvvettedir. Meyve şekli yuvarlak olup meyve ağırlığı 35-45 g arasında değişmektedir. Meyve eti gevrek ve tatlıdır. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L60.24 a+12.55 b+37.41) ve et rengi turuncudur. Çekirdekleri oval şekilli, 2.1-2.5 g ağırlığında, acı ve meyve etine yapışıktır. SÇKM miktarı % 15-17, pH 4.2-4.7 ve toplam asitlik % 0.6-0.7 arasında değişir. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci haftası olgunlaşır.
Precoce de Colomer
Fransa’nın erkenci sofralık kayısı çeşididir. Dik şekilli, orta kuvvette ve verimli ağaçlara sahiptir. Kalp şeklindeki meyveleri 30-35 g ağırlığındadır. Meyve eti yumuşak dokulu ve ekşi tattadır. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L62.67 a+19.38 b+46.74) ve et rengi turuncudur. Yuvarlak çekirdekleri 2.3-2.8 g ağırlığında, acı ve meyve etine yapışık değildir. SÇKM miktarı % 13-15, pH 3.6-4.0 ve toplam asitlik % 1.00-1.10’dur. Meyveleri Malatya şartlarında Haziran ayı sonlarında olgunlaşır.
Polonais
Fransa’nın sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik-yayvan şekilli ve orta kuvvettedir. Oval şekilli meyveleri 30-40 g ağırlığındadır. Meyve et dokusu yumuşak ve tadı mayhoştur. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk rengi turuncu (L60.31 a+9.81 b+36.90), et rengi sarıdır. Yuvarlak şekilli çekirdekleri 2.2-2.6 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yarı bağlıdır. SÇKM miktarı % 13-14, pH 3.8-4.2 ve toplam asitlik % 0.80-0.90’dur. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci yarısı olgunlaşır.
San Castrese
İtalya’nın sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik şekilli ve orta kuvvettedir. Oval şekilli meyveleri 25-35 g ağırlığındadır. Meyve eti yumuşak dokulu ve ekşi tattadır. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L55.27 a+11.67 b+40.39) ve et rengi turuncudur. Çekirdekleri oval şekilli, 1.9-2.2 g ağırlığında, acı ve meyve etine yapışıktır. SÇKM miktarı % 15-17, pH 3.7-4.0 ve toplam asitlik % 1.1-1.3’dir. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz başında olgunlaşır.
Boccuccia
İtalya’nın sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik şekilli ve orta kuvvettedir. Oval şekilli meyveleri 25-35 g ağırlığındadır. Meyve eti yumuşak dokulu ve az tatlıdır. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L56.55 a+12.20 b+41.55) ve et rengi turuncudur. Çekirdekleri oval şekilli, 1.6-2.0 g ağırlığında, acı ve meyve etine yarı yapışıktır. SÇKM miktarı % 15-17, pH 3.9-4.2 ve toplam asitlik % 1.0-1.10 arasında değişir. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz başında olgunlaşır.
Wilson Delicious
ABD’nin geçci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik-yayvan şekilli ve kuvvetli büyür. Yuvarlak şekilli meyveleri 35-45 g ağırlığındadır. Meyve eti yumuşak dokulu ve tatlıdır. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L56.50 a+11.14 b+40.11) ve et rengi turuncudur. Çekirdekleri oval şekilli, 2.7-3.1 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine az yapışıktır (Şekil 19). SÇKM miktarı % 14-16, pH 3.9-4.4 ve toplam asitlik % 1.0-1.10’dır. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci yarısı olgunlaşır.
Luizet
Fransa’nın geçci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları yayvan şekilli ve kuvvetlidir. Kalp şeklindeki meyveleri 45-55 g ağırlığındadır. Meyve eti yumuşak dokulu ve az tatlıdır. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L62.67 a+19.38 b+46.74) ve et rengi turuncudur. Yassı-yuvarlak şekilli çekirdekleri, 2.2-2.5 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine yapışıktır. SÇKM miktarı % 16-18, pH 3.2- 3.9 ve toplam asitlik % 1.20-1.40’dur. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci haftası olgunlaşır.
Fracasso
İtalya’nın geçci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik-yayvan şekilli ve orta kuvvettedir. Yuvarlak şekilli meyveleri 30-40 g ağırlığındadır. Meyve eti yumuşak dokulu ve tatlıdır. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve asimetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L58.20 a+14.44 b+37.51) ve et rengi sarıdır. Çekirdekleri oval şekilli, 2.0-2.5 g ağırlığında, acı ve meyve etine yapışıktır. SÇKM miktarı % 14-16, pH 3.7-4.1 ve toplam asitlik % 0.7-0.8 arasında değişir. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci haftası olgunlaşır.
Royal
Fransa’nın erkenci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları yayvan şekilli ve orta kuvvettedir. Meyve şekli oval ve meyve ağırlığı 30-40 g arasında değişir. Meyve eti yumuşak dokulu ve az tatlıdır. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L58.20 a+14.44 b+37.51) ve et rengi turuncudur. Çekirdekleri oval şekilli, 2.1-2.4 g ağırlığında, tatlı ve meyve etine az bağlıdır. SÇKM miktarı % 15-17, pH 3.2-3.5 ve toplam asitlik % 1.5-2.0’dır. Meyveleri Malatya şartlarında Haziran ayı sonlarında olgunlaşır.
Perfection
ABD’nin sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik şekilli ve orta kuvvettedir. Kalp şeklindeki meyveleri 40-50 g ağırlığındadır. Meyve eti sert dokulu ve tatlıdır. Meyvenin karın çizgisi belirgin ve simetrik iki parçadan oluşur. Meyve kabuk (L55.10 a+11.09 b+42.44) ve et rengi turuncudur. Çekirdekleri yuvarlak şekilli, 2.4-3.0 g ağırlığında, acı ve meyve etine yarı yapışıktır. SÇKM miktarı % 16-18, pH4.1-4.4 ve toplam asitlik % 0.4-0.5 arasında değişir. Meyveleri Malatya şartlarında Temmuz ayının birinci haftası olgunlaşır.
DÜNYADA YETİŞTİRİLEN BAZI KAYISI ÇEŞİT VE TİPLERİ
1989’da yayınlanan Avrupa Kayısı Katalogunda (The European Apricot Catalogue) yer alan kayısı çeşit, tip ve melezleri aşağıda verilmiştir. Avrupa Kayısı Katalogunda, kayısı genetik kaynakları; kayısı çeşitleri (Apricot Cultivars) ve çeşit dışı kayıtlar (Accessions Except Cultivars) şeklinde verilmiştir. Kayısı çeşitleri, ağaç ve meyve özellikleri tescil edilmiş kayısılarıdır. Çeşit dışı kayıtlar ise çeşitli ıslah çalışmaları sonucunda elde edilmiş kayısı tip ve melezlerini kapsamaktadır.
|
|
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder